بیرچوخ تاریخی-ایجتیماعی آراشدیرمالار اینسان توپلومونون تاریخ سئیرینده بیر تکامول سوره جینده ایره لی له مه سی قناعتینده دیرلر. چاغداش بیلینج؛ مدرنیته دئوریمیندن سونرا بو تکامولو میللت سوییه سینه یوکسلمکده گؤرور. یعنی اینسانی توپلولقلار چاغداش میللت اولدوقلاری زامان ایجتیماعی تکامولا داخیل اولا بیلیرلر. یوخسا عکسی حالینده حالا طبیعی تاریخدن گئری قالان توپلولوقلار کیمی تانیملانیرلار.

میللت لرین مدرنیته دن سونرا تاریخ لرینی آراشدیردیغیمیز زامان ایجتیماعی بیر ایلکه یه تانیقلیق ائده بیلیریک. اودا، هرهانسی میللت دیگر میللتلردن اِئرکن میللی بیلینجه صاحیب اولوبدور، بیر چوخ ساحه او جمله دن ایقتیصادی و پیسخولوژیک ساحه لرده گلیشمه یه تانیقلیق ائده بیلمه سیدیر. اؤرنک اوچون، اینگیلستان میللتی تاریخین چاغداش اولوسال بیلینجینه صاحیب اولان بیرینیجی میللت لردن دیر. بو میللت 14. میلادی عصیرده میللت قاورامینا دوغرو گئتمه یی باشلاییب  و اِئرکن میللی بیلینجه صاحیب اولاراق نئچه عصیر دونیانین بیرینجی حؤکمداری کیمی ریفاهین بوتون بویوتلارینا اولاشا بیلیب دیر. باتی دونیاسی بو میللتلشمه پروسئسین طی ائدرکن دوغو دونیاسی امت چیلیک داعوالارینی ایره لی سوروب و حالا بو داعوا ایچینده ال-آیاق وورماقدادیر. بو گون ایسه باتی و دوغو’نون ان بؤیوک فرقی و دوغو’نون گئری قالما سببی بو مسئله دیر.

ایران تاریخینه باخدیغیمزدا، بو ایلکه آپ-آیدین گؤزه چارپماقدادیر. قاجار امپراطورلوغو چابالاری ایله ایران مدرنیته یه آیاق باسا بیلمیشدی. فقط تورک آیدین لاری امتچیلیق داعواسینی آپاردیقلاری زامان فارس سئچگین لری اولوسلاشمانین فایدالارینی سِئزیب ایرانین یاریدان آز نفوسونون تشکیل ائدن بیر میللت له ایرانین چاغداش دؤولتینه صاحیب چیخا بیلمیشلر. ایندی ایسه او گوندن بیر عصره یاخین گئچمه سینه رغماً  فارس میللتی بیرچوخ یؤنده گلیشمه یی تجربه ائده رک گونئی آزربایجان تورک میللتی گئچمیشین بدلینی اؤده مک له مشغولدور.

بونودا اونوتماماق لازیم دیر کی، پهلوی’لر ایش باشینا گئچدیکدن سونرا، گونئی آزربایجان تورک’لری مختلف اعتراضی جنبش لرده بولوندولار. اؤرنک اوچون شئیخ محمد خییابانی’نین آزادیستان دؤولتی و میرجعفر پیشه وری’نین بیر ایللیک گونئی آزربایجان’دا یاراتدیغی اؤزه رک حاکیمییتی بو اعتراض لارین ان اونلو اؤرنک لریدیر. فقط تاسفله بو جنبش لری اینجه له دیغیمیز زامان تماماً میللی ده یرلره سؤیکه نن و باغیمسیزلیق یولونو ایزله ین فاکتورلارا راستلایا بیلمیریک، نه وارسا بو جنبش لرده گونئی آزربایجان’ین میللی عنعنه لرینه اؤنم وئرمه سی دیر. پهلوی حکومتی نین، ایران ایسلامی دئوریمی ایله آغیر باسقیلاری سونا چاتدیقدان سونرا یئنه گونئی آزربایجان ایعتیراضی حرکتلره تانیقلیق ائتدی و یئنه ده بو ایعتیراضی حرکت لرده میللی عنعنه لر اؤن سیرادا دوروردو. فقط ایران ایسلامی جمهورییتی میللت لر قونوسوندا یئنه پهلوی’لر زامانی گوجو الده ائدن پان ایرانیستلرین سییاستینی ایزله مه یه دوام ائتدی. بو سوره ج قوزئی آزربایجان’ین باغیمسیزلیغینا قدر مختلف موفقیت لر الده ائده بیلدی. مثلاً ایران-عراق ساواشیندا ایران بوتونلویونو قوروماقدا گونئی آزربایجان تورک’لری نین مهم رولو اولدو. آما ساواش بیتدیکدن سونرا ایران’ین ایقتیصادی یئنی یاپیلانماسی گونئی آزربایجان گنج لیگینی دوشوندورمه یه باشلاتدی. بیر طرفدن شوروی حاکیمتیندن خیلاص اولان قوزئی آزربایجان’لی باجی، قارداشلاری نین اؤزگورلوک هارایلاری و ابوالفضل ائلچی بی’ین بوتؤو آزربایجان ایدئییاسی نین اورتایا قویولماسی دیگر طرفدن بو ایقتیصادی یئنی یاپیلانمادا گونئی آزربایجان’ین مهجور دوشمه سی بو گنج لیگی وطنداشلیق دئیه چاغداش بیر ده یرین اؤیرنیلمه سینه سوق ائتدی. بو گنج لیک بو یئنی اؤیرنمه یه باشلادیغی یئنیجیل ده یرین نسنه لیگینی دوشوندویو زامان، دیل و تاریخ ابژه لرینی گؤردو و میللت لشمه پروسئسینده بو ابژه لره سؤیکنمه یه باشلادی. بو گنج لیگین دیل اوزه رینه دیرنمه سی میللت لشمه سوره جینده ان ال وئریشلی آراج اولاراق ده یرلندیرلمک ده دیر.

بیرینجی وطنداش اولمانین اؤنمینی آنلایان گنج لیگ، توپلومو اولوشدوران فاکتورلاری اینجه له دیگی زامان بو سوره جده فارس توپلومو ایله دیل فرقینی دیرچلتمه یه چالیشدی. بئله بیر ادعا یئرسیز دییل کی گونئی آزربایجان میللی حرکتی نین تمل اولوشوم فلسفه سی میللت اولماق و اونون آردیجا بیرئلرین بیرینجی وطنداشلیغا یوکسلمه له ریدیر. بو آماج اوچون ده مختلیف فاکتورلار یاردیمجی اولا بیلر. بو اوزدن دیل مسئله سی میللی حرکتده اؤنملی بیر یئره صاحیب اولوبدور.

بیر یاندان ایران’ین توپلومسال یاپیسی دیگر یاندان سون یوز ایلده حاکیم اولان سییاسی سیستم لرین یاپدیقلاری باسقی و آسیمیلاسییون سییاست لری ده بو دیرچه لیشین سرعتلنمه سینده اؤنملی رولو اولوبدور. پهلوی حاکیمییتی ایش اوسته گلمه دن اؤنجه ایران’دا وار اولان مرکزی دؤولت تام آنلامی ایله مرکزییتچی بیر دؤولت دییل دیر. فئدرال یاپییا صاحیب اولان قاجار دؤولتیندن سونرا سانترالیست حاکیمیتلرین باسقی سی سونوجو گونئی آزربایجان’دا بیرینجی وطنداشلیغین اؤنمی تپگی سل اولاراق اورتایا چیخدی.

بوگون ایسه ایران’دا و گونئی آزربایجان’دا تورکلوک ایسمینه وئریلن مجادیله کولتورل بویوت داشیسا بئله اصیل آماجی گونئی آزربایجان بیرئیی نی بیرینجی وطنداشلیغا یوکسلده رک، چاغداش ده یرلره اولاشدیرماسی دیر. بو گنج لیک بو مسئله یی دریندن آنلاییب کی بیرنیجی وطنداش اولدوقدان سونرا ایقتیصادی ریفاه و ساغلام یاشامی تجربه ائده بیلن میللت لر سوییه سینه یوکسله بیلر؛ یوخسا دیگر صورتده و ایران آدی آلتیندا هر بیر آدلا یاشاماق گئری جیلیگین گؤسترگه سی دیر.