ایوب خان بوداقوف’ون حایات حئکایه سی
ایوب شیرین اوغلو خان بوداقوف ۱۸۹۳-جو ایلده گنجه شهرینده دوغولوب. اونون بابالاری اوزون مدت قاراباغ’ین بورسونلو کندینده کوخالیق ائدیب. قایناقلاردا بو نسیلدن اولانلاردان بؤیوک بی خان بوداقوف’ون، رضاقولو سولطان بورسونلونون، بکیر بی بورسونلونون، یوسیف بی خان بوداقوفون آدلاری چکیلسه ده، ایوب و محمود خان بوداقوف قارداشلارینین فعالیتی داها چوخ موذاکیره موضوعسو اولموشدور. موذاکیره‌یه سبب ایسه قارداشلارین سوسیالیستلرین تبلیغاتینا اویاراق اؤنجه بولشئویک’لرین آزربایجان’ی ایشغالینی آلقیشلامالاری، سونرا ایسه آلداندیقلارینی باشا دوشَرک میللی مسئله‌ده قطعیتلی مؤقعده دورمالاری اولموشدور.
اونلار موساوات، ایتیحاد، احرار پارتییالاریندا اولانلار کیمی سووئتلره قارشی دورمامیشلار. بولشئویک’لرین سیراسیندا، کومینیست پارتییاسیندا رهبر وظیفه توتاراق میللی مسئله‌ده مسلکداشلاری ایله موباریزه‌یه باشلامیشلار. آزربایجان’دا ۱۹۲۳-۱۹۲۴-جی ایللرده کومونیست پارتییاسینین ائله کونفرانسی، پلئنومو اولمامیشدیر کی، خان بوداقوفلارین آدی حاللاندیریلماسین، اونلارا قارشی کسکین چیخیشلار اولماسین. سببی ایسه اونلارین شخصی منافعلری مؤوقعیندن دئییل، میللی منافعدن چیخیش ائتمه‌لری اولموشدور. نتیجه‌ده یالنیز عاغیللی و وطنسئور آزربایجان’لیلار دئییل، حتی رهبر وظیفه‌ده ایشله‌یَن بعضی روسلار و ب. خالقلارین نماینده‌لری ده اونلارین طرفینی ساخلامیشلار. نتیجه‌ده مسئله او قدر گئنیشلنمیشدیر کی، خان بوداقوفچولوک بیر سیاسی جریان کیمی تانیدیلماغا باشلانمیشدیر.
گنجه شهرین‌ده‌کی محله مکتبینده، سونرا دا گیمنازییادا تحصیل آلان ایوب خان بوداقوف باکی شهرینه گلیر. زنگین نئفت یاتاقلاری سایه‌سینده روسییا’نین اینکیشاف ائتمیش صنایع و مدنیت مرکزینه چئوریلمیش باکی’دا ۱۹۰۹-جو ایلده کاسپی دونانماسیندا ماتروس ایشله‌مه‌یه باشلاییر. دنیزچی‌لیکده تجروبه توپلایاندان سونرا تحصیلینی آرتیرماق قرارینا گلیر. باکی’داکی دنیزچیلیک مکتبینه داخیل اولور و اورانی ۱۹۱۳-جو ایلده بیتیره‌رک کاپیتان کؤمک‌چی‌سی وظیفه‌سینده چالیشماغا باشلاییر. بَی نسلیندن اولماسینا باخمایاراق، ۱۹۱۵-جی ایلدن سوسیالیست’لرین سیراسینا قوشولور. اینسانلار آراسیندا سوسیال عدالتی برپا ائد‌جکلرینه اورکدن اینانیر و دنیزچیلر آراسیندا اینقیلابی تبلیغات آپاریر، تشکیلاتین اؤزکلرینین یارادیلماسیندا فعال ایشتیراک ائدیر.
۱۹۱۸-جی ایلده همت تشکیلاتینا داخیل اولور. همت تشکیلاتی ایسه روسییا کوممونیست پارتییاسینین باکی’داکی مسلمانلاردان تشکیل ائدیلمیش بیر قروپو ایدی. ۱۹۱۸-جی ایلده اعلان ائدیلمیش آزربایجان خالق جومهوریتینی بورژوا-مولکدار حکومتی آدلاندیران ایوب خان بوداقوف سوسیالیستلرین حاکمیتی اله آلمالاری اوچون وار گوجو ایله چالیشیر. ۱۹۲۰-جی ایل آپرئلین ۲۸-ده بولشئویک’لرین آزربایجان’ی ایشغال ائتمه‌سینی آلقیشلایانلار سیراسیندا ایوب و محمود خان بوداقوف قارداشلاری دا اولور. بولشئویک’لرین بئله فاناتیک اینقیلابچیلارا بؤیوک احتیاجی اولدوغوندان ۱۹۲۰-جی ایلین اوکتیابریندا ایوب خان بوداقوف’و آزربایجان خالق کومیسارلاری شوراسی یانیندا فوق العاده کومیسییانین صدری تعیین ائدیرلر.
ایوب خان بوداقوف آزربایجان’دا عکس اینقیلابچی سایدیغی میللی کادرلارا دیوان توتماقلا کیفایتلنمیر، ۱۹۲۱-جی ایلین مارتین’دا ر.ک.ب.پ ۱۰-جو قورولتاییندا ایشتیراک ائدرکن اونو کرونشتاتداکی اعتراض حرکاتینی یاتیرماغا گؤندریرلر. بولشئویک’لرین عکس اینقیلابی-قیام آدلاندیردیقلاری عصیانین یاتیریلماسیندا ایوب خان بوداقوف خصوصی فعاللیق گؤستریر. دؤیوشلرده گؤستردیگی جسارت و هنر اونو شؤهرتلندیریر.
بولشئویک’لر اؤلکه‌نی ساواش میدانینا چئویردیکلریندن، صینفی موباریزه آدی آلتیندا خالقین مالینی-مولکونو الیندن آلدیغیندان کئچمیش روسییا’نی آجلیق و قیتلیق بورویور. شهرلرده یاشایان اهالینی ارزاقلا تعمین ائتمک، صنایعنی ایشلتمک اوچون کندلیلردن ارزاغی زورلا آلیرلار. بئله گرگین گونلرده، یعنی ۱۹۲۱-جی ایلین مای آییندا آزربایجان’دا ارزاقلا تجهیزات مسئله‌سینی نیظاما سالماق اوچون خالق کومیسارلار شوراسی نزدینده اوچ نفردن عبارت صلاحیتلی کومیس‌سییا یارادیلیر. بو کومیس‌سییانین ترکیبینه ایوب خان بوداقوف دا داخیل ائدیلیر.
موصادیره آدی آلتیندا قارتچیلیک او یئره چاتیر کی، کندلیلر مرکزی تئلئقرام ووراراق خواهیش ائدیرلر کی، نَییمیز وارسا بیردفعه‌لیک آپارسینلار، تئز-تئز گلیب عائله‌میزی و اؤزوموزو تحقیر ائتمه‌سینلر. سووئتلرین اؤزونون رسمی سندلرین‌ده آزربایجان’دا ۱۹۲۰-جی ایل آپرئلین ۲۸-دن ۱۹۲۱-جی ایل آوقوستونادک ۴۸ مین نفرین قیرمیزی تئررورون قوربانی اولدوغو گؤستریلیر. بیر میلیوندان چوخ اهالیدن ۴۸ مین نفرین جزالاندیریلماسی جزانین کوتلَویلییندن خبر وئریر. بو کوتلَوی جزالاندیرمانی، قیرمیزی تئررورو حیاتا کئچیرَ‌نلرین اؤنجوللریندن بیری ده ایوب خان بوداقوف اولور.
۱۹۲۱-جی ایلده اونو مرکزی ایجراییه کومیته‌سینه عضو سئچیلیر و آزربایجان ایستئهلاک جمعیتلری اتفاقینا صدر ایشله‌مه‌یه گؤندریرلر. ۱۹۲۲-جی ایلین اولیندن آزربایجان همکارلار اتفاقلاری شوراسینا صدر معاوینی سئچیلن ایوب خان بوداقوف ۱۹۲۲-جی ایل مارتین’دا نریمان نریمانوف و باشقا رهبر ایشچیلرین کمکی ایله آ.ک.ب.پ کاتیبی سئچیلیر. ایلک ایللر میرزویانین تأثیری آلتیندا نریمانوف’ا قارشی دورور، آنتی‌میللی مؤقعده دایانیر. بئین المیللچیلیک آدی آلتیندا خالقینا قارشی دیوان توتولدوغونو گؤرور.
ایوب خان بوداقوف آزربایجان’دا میللی مسئله نین حیاتا کئچیریلمه‌سینین دوزگون آپاریلمادیغینا، رئسپوبلیکادا مدنی قوروجولوقدا نقصانلارا یول وئریلدیینه، وئرگی ایشینین دوزگون تشکیل ائدیلمدیینه، یئرلی اهالی آراسیندا ساوادسیزلیغین آرادان قالدیریلماسین آز وسایط آیریلماسینا دؤزه بیلمه‌یه‌رک یئنی لاییحه حاظیرلاییر. کومونیست پارتییاسینین ۱۹۲۳-جو ایل ایون’ون ۶-۱۲-ده کئچیریلن ۱۲-جی عوموم باکی کونفرانسیندا ایوب خان بوداقوف’ون لاییحه‌سی روس-ائرمنی کومونیستلرینین کسکین اعتراضی ایله قارشی‌لانیر.
ایوب خان بوداقوف کونفرانسدا اونا و طرفدارلارینا قارشی هوجومون گوجلندیگینی گؤررک فیکیرلرینی خالقا چاتدیرماق اوچون ۱۹۲۳-جو ایل ایون’دان باشلایاراق «باکینسکی رابوچی» قزئتینده «قوبا قضاسیندا خالق معاریفی»، «آزربایجان’دا بیزیم باشلیجا وظیفه‌لریمیز»، «میللی مسئله‌یه دائیر» مقاله‌لرینی چاپ ائتدیریر. میکویان، میرزویان، سرکیس کیمی کومونیستلرین آنتی‌آزربایجان مؤوقعینی علیه اینده قارایئو، میرزاداوود حسئین اوف، روح الله آخوندوف دا مدافعه ائدیر.
۱۹۲۴-جو ایل مایین ۵-۹-دا کئچیریلن رئسپوبلیکا پارتییا تشکیلاتینین قورولتاییندا میللی مسئله‌یه دایر ایختیلاف داها دا درینلشیر. ایوب خان بوداقوف’ون رهبرلیک ائتدیگی دسته‌نین فیکیرلرینی بو جور قروپلاشدیریر:
–موسکوا آزربایجان’ین داخیلی ایشلرینه قاریشماسین.
– یئرلی کومونیستلرین موسکو’دان گؤندریلن رهبر ایشچیلرین موشاویری کیمی گؤرمک عنعنه‌سینه سون قویولسون.
– موسکو آزربایجان کومونیستلرینین سربست ایشله‌مه‌سینه انگل اولور. اونلارا «یئرلی میللت‌چیلر» دامغاسی ووراراق پارتییا سیرالاریندان اوزاقلاشدیریر. بو حاللارا یول وئریلمه‌سین.
– ایشچی بیرلیکلر، کووپئراتیولر و دؤولت مؤسسه لری سؤزده دئییل، عملده یئرلی تورکلرین حسابینا گوجلندیرلسین.
– سووئت حکومتینین روسییا’دان آزربایجان’ا کؤچکونلر گتیرمه‌سی دوردورولسون.
– جنوبی قافقاز سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری فئدئراسییاسینین فعالیتینه سربستلیک وئریل‌سین. اونون موسکو’نون امرلرینی ایجرا ائد‌ن تشکیلاتا چئوریلمه‌سینه سون قویولسون.
چوخ تأسف کی، قورولتایدا خان بوداقوف قارداشلارینی یئرلی کومونیستلردن میربشیر قاسیموف، حبیب جبیئف آزسایدا اینسان مدافعه ائدیر. سئرگئی کیروفون، سئرقو اورجانیکیدزئنین طرفینی توتاراق خان بوداقوف’لاری میللتچیلیکده تقسیرلندیر‌ن آزربایجان کومونیستلرینین اکثریتی ۱۹۳۷-جی ایلده ایستالین رئپرئسییاسینین قوربانی اولدولار.
ایوب خان بوداقوف زاقافقازییا اؤلکه کومیته‌سینین ایجلاسیندا اورجانیکیدزئیه سوال وئریر کی، آزربایجان’دا ایشسیزلر اوردوسو اولدوغو حالدا ندن آزربایجان’دا دمیریولونون تیکینتی‌سینه و یئنی‌دن قورولماسینا ۱۵ دمیریول گؤزتچی‌سی و ۳۲ باشقا ایشچی گؤندریلیر.
خان بوداقوف آچیق و کسکین بیلدیریردی کی، تورک دیلینین اینکیشافی ایله باغلی اوچ دئکرئت وئریلسه ده، هئچ بیر ایش گؤرولمور. او، رهبر وظیفه‌لرده ایشله‌ین میللی کادرلارین سایینی قونشو گورجوستان’لا موقاییسه ائدیر. آزربایجان’دا میللی کادرلارین سیخیشدیریلدیغینی، میللی مکتبلرین آچیلماسینا آز وسایت آیریلدیغینی کسکین تنقید ائدیر.
خان بوداقوف قارداشلاری میرزویانلار، میکویانلار، کیروفلار طرفیندن آلدادیلدیقلارینی باشا دوشَرک نریمان نریمانوف’دان یاردیم ایسته ییرلر. نریمانوف ایسه داها اونلارین صمیمیتینه اینانمیر.
اؤزونون آلداندیغینی، میللی کومونیستلرین غئیری صمیمیلگینی گؤرن ایوب خان بوداقوف سارسیلیر و آغیر خسته‌لیک کئچیریر.
اونو میللی مسئله‌ده قطعیتلی مؤقع توتدوغونا گؤره آزربایجان کومونیست پارتییاسی مرکزی کومیته‌سینین ایکینجی کاتیبی وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریرلار.
۱۹۲۶-۳۰-جو ایللرده آزربایجان کند تصروفاتی بانکینین صدری، ز.س.ف.س.ر خالق کومیسسارلیغیندا موختلیف وظیفه‌لرده ایشله‌سه ده، دایم نظارتده اولور و تعقیبلره معروض قالیر. آزربایجان ایستئهلاک جمعیتی اتفاقینین صدر معاوینی ایشله‌ین ایوب خان بوداقوف’و ۱۹۳۶-جی ایل دئکابرین ۱۹-دا میللتچیلیکده اتهام ائد‌رک حبس ائدیرلر.
اوزون سورن ایشگه‌نجه‌لی ایستینتاقدان سونرا ۱۹۳۷-جی ایل ایولون ۲۳-ده س.س.ر.ی -نین خصوصی ایجلاسیندا خان بوداقوف ۵ ایل آزادلیقدان محروم ائدیلیر. لاکین موسکو بو جزانی قناعتبخش حساب ائتمیر. س.س.ر.ی عالی محکمه‌سینین حربی کوللئگییاسینین سییار ایجلاسینین ۱۲ اوکتیابر ۱۹۳۷-جی ایل قراری ایله اؤلوم حؤکمونه محکوم ائدیلیر.
ایوب خان بوداقوف یانلیشلیغا یول وئرسه ده، سونرادان سهوینی باشا دوشور و میللی مسئله‌ده قطعیتلی موباریزه‌سی ایله یادداشلاردا یاشاییر.
عرب الیفباسینا کؤچورن و حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی اَمَکداشلاری
