آذربایجان تۆرکجه‌سینده هانسی داها دوْغرو؟
آنا دیلیمیز آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین سؤزلری تۆرک کؤکنلی سؤزلر و آلینما سؤزلر دئیه ایکی یئره بؤلونور.
بۇنلارین یازیلیشیندا چوْخ دۆزگون اوْلمالی‌ییق. هر دیلین گؤزللی‌یی و دیَری اوْنون اؤزلویونده‌دیر. تۆرکجه‌میزی قوْروماق اۆچون، آلینما سؤزلری -ایستر اؤزگه دیل‌لردن اوْلسون، ایسترسه ده تۆرک دیلی‌نین باشقا قوْل‌لاریندان- آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین سۆزگجیندن کئچیردیب یازمالی‌ییق.
تۆرکییه‌نین «تۆرک دیل قۇرومو»نون تۆرک دیلی‌نین بۆتون قوْل‌لارینا اوْلان اوْلوملو ائتکیسی دانیلمازدیر. بۇ اوْلوملو ائتکی‌نین آذربایجان تۆرکجه‌سینی ده قاپساماسی سؤزسوزدور. آنجاق بۇرادا بیر قوْنونو دا اؤنمسه‌مه‌لی‌ییک، اوْ دا گئتدیکجه تۆرک دیلی قوْل‌لاری‌نین دیل‌بیلگیسی باخیمیندان اؤزللشمه‌سیدیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی ده تۆرک دیلی‌نین اؤنملی قوْل‌لاریندان اوْلاراق سۆرج بوْیونجا اؤزل بیر دیل‌بیلگیسی`نه یییه‌لنمیشدیر. بۇ اۆزدن بۆتون آلینما سؤزلر بۇ دیلین قۇرال‌لارینا سێغیشدیریلاراق قۇللانیلمالیدیر.
آشاغیداکی اک‌لر آذربایجان تۆرکجه‌سینده(ائله‌جه‌ده باشقا تۆرکجه‌لرده) ائتکین اوْلان اک‌لردن ساییلیر. بۇ اک‌لر، تۆرک دیلی‌نین باشقا قوْل‌لاریندان آلدیغیمیز سؤزلری آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین سۆزگجیندن کئچیرتمکده ایشیمیزه یارایاجاقدیرلار.
آذربایجان تۆرکجه‌سینده اؤیرنچی می یوْخسا اؤیرنجی می؟، اؤیره‌دیم می یوْخسا اؤیره‌تیم می؟،… . بۇنلاری آشاغیدا دارتیشاجاغیق.
ایلک اؤنجه آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین بۇ قوْنویلا ایلگیلی اوْلان اینجه- قالین، دوْداقلانان- دوْداقلانمایان و جینگیلتی‌سیز(کار)- جینگیلتیلی آدلی اؤنملی قۇرال‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک.
آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین ۳۲ سسیندن دوْققوزو(۹) سسلی و قالان ایییرمی اۆچو(۲۳) سس‌سیزدیر. سس‌لی‌لر(مصوت) تکلییینده سسلنه بیلن و سس‌سیزلر(صامت) ایسه تکلییینده سسلنه بیلمه‌ین سس‌لره دئییلیر. سس‌لی‌لرین دئییشینده بوْغازدان چێخان هاوا آخینی(جریان) آغیزدا و بوْغازدا هئچ‌بیر نَیه ایلیشمه‌دن آغیزدان چێخیر. آنجاق سس‌سیزلرین دئییشینده بوْغازدان چێخان هاوا آخینی بیر و یا نئچه ایلیشمه‌یه توْخوناراق آغیزدان چێخیر.

سس‌سیزلرین بؤلمه‌سی:
الف) «جینگیلتی‌سیز(کار)» و «جینگیلتیلی» سس‌سیزلر:
۱٫ جینگیلتی‌سیز سس‌سیزلر: بۇ سس‌سیزلرین دئییشینده سس تئل‌لری تیتره‌میر و سس ائشیدیلمیر.
دیلیمیزده‌کی جینگیلتی‌سیز سس‌سیزلر(۹ دنه) بۇنلاردیر:
«چ، ف، ه(ح)، خ، ک، پ، س(ص،ث)، ش، ت(ط)».
۲٫جینگیلتیلی سس‌سیزلر: بۇ سس‌سیزلرین دئییشینده ایسه سس تئل‌لری تیتره‌ییر و سس ائشیدیلیر.
دیلیمیزده‌کی جینگیلتیلی سس‌سیزلر(۱۴ دنه) بۇنلاردیر:
“ب، ج، د، گ، غ، ژ، ق، ل، م، ن، ر، و، ی، ز(ذ،ض،ظ)».

سس‌لی‌لرین بؤلمه‌سی:
آ) «قالین» و «اینجه» سس‌لی‌لر:
۱٫ قالین سسلی‌لر: دیلین گئرییه چکیلمیش دۇروموندا چێخان سسلی‌لره قالین سسلی‌لر دئییلیر. بۇ سسلی‌لرین دئییشینده دیل آرخا تایدا یۇخاری قالخیر و سس قالین چێخیر.
تۆرکجه‌میزده‌کی قالین سسلی‌لر بۇنلاردیر:
«آ، اێ، اوْ، اۇ».
اؤرنک: آ/ آذربایجان، اێ/ دێرناق، اوْ/ اوْغلان، اۇ/ اۇلدوز.
۲٫ اینجه سسلی‎لر: دیلین ایره‌لییه سۆرولموش دۇروموندا چێخان سس‎لی‎لره ایسه اینجه سس‎لی‎لر دئییلیر. بۇ سس‎لی‎لرین دئییشینده دیلین قاباق تایی اؤن داماقدا قالیر و سس اینجه چێخیر.
تۆرکجه‌میزده‌کی اینجه سس‌لی‌لر بۇنلاردیر:
«ائ، ـه، ای، اؤ، اۆ».
اؤرنک: ائ/ ائلچی، ـه/ گله‌جک، ای/ دنیز، اؤ/ اؤلکه، اۆ/ تۆرک.
ب) «دوْداقلانان» و «دوْداقلانمایان» سس‌لی‌لر:
۱٫ دوْداقلانان سس‎لی‎لر: دوْداق‎لارین یۇوارلاق و بۆزولموش دۇروموندا چێخان سس‎لی‎لره یۇوارلاق ویا دوْداقلانان سس‎لی‎لر دئییلیر. بۇ سس‎لی‎لرین دئییشینده دوْداق‎لار بۆزوشوب و ایره‌لی اۇزانیر. دئمک بۇ سس‎لی‎لر دوْداقلارین اوْرتاقلیغییلا دئییلیر.
دوْداقلانان سس‎لی‎لر بۇنلاردیر:
«اوْ، اؤ، اۇ، اۆ».
۲٫ دوْداقلانمایان سس‎لی‎لر: دوْداق‎لارین دۆز و یاییلمیش دۇروموندا چێخان سس‎لی‎لره ایسه دۆز ویا دوْداقلانمایان سس‎لی‎لر دئییلیر. بۇ سس‎لی‎لرین دئییشینده دوْداق‎لار اؤز دوْغال دۇروملاریندا قالیرلار. دئمک دوْداق‎لار بۇ سس‎لی‎لرین سؤیله‌نیشینه قاتیلمیرلار.
دوْداقلانمایان سس‎لی‎لر بۇنلاردیر:
«آ، ائ، ـه، اێ ، ای».

ایندیسه سؤزوگئدن قوْنویلا ایلگیلی اوْلان اک‌لری اینجله‌یک.
ێجی۴ اکی(ıcı۴): (ێجی،یجی،ۇجو،ۆجو)-(ücü,ucu,ici,ıcı)
تۆرکجه‌میزده «ێجی۴» اکی ائدن(فاعل، ایش گؤرن) دۆزلدیجی اکدیر. بۇ اک سؤزون سوْن سس‌لی‌سی‌نین اینجه- قالین و دوْداقلانان- دوْداقلانمایان اوْلماسیندان آسیلی اوْلاراق ۴ چئشیتده یازیلار. بۇ اک یالنیز «ائیلم کؤکو»نه قوْشولا بیلر. «ێجی۴» اکی آذربایجان تۆرکجه‌سی ایله تۆرکییه تۆرکجه‌سینده اوْرتاقدیر. دئمک، هر ایکی تۆرکجه‌ده بیر بیچیمده @ArazNews

قۇللانار. بۇ اکین قوْشولاجاغی سؤزجویون سوْنو سسلی ایله بیتدیکده اک ایله سؤزجوک آراسیندا بیتیشدیریجی «ی» حرفی آرتیریلار. باشقا سؤزله، سؤزجویون سوْنو سسلی ایله بیتدیکده «ێجی۴(ıcı۴)» اکی یئرینه «یێجی۴(yıcı۴)» اکی یازیلار. قۇرولوشوندا «ێجی۴» اکی اوْلان سؤزجویو تانیماق ایسته‌یرسک، «ێجی۴» یئرینه «ان/-َن(an/ən)» اکینی آرتدیقدا، سؤزجویون آنلامی دیَیشیلمه‌مه‌لیدیر.
آشاغیداکی اؤرنک‌لرده «ێجی۴» اکی سؤزجوک قۇرولوشوندا ایشلنمیشدیر:
ائیلم کؤکو + ێجی۴:
آ) سؤزون سوْنو سس‌سیزله بیتدیکده:
– یازماق=> یاز + ێجی = یازیجی = (یازان).
– بیلمک=> بیل + یجی = بیلیجی = (بیلن).
– یوْرماق=> یوْر + ۇجو = یوْروجو (یوْران).
– سۆرمک=> سۆر + ۆجو = سۆروجو(سۆرن).
– بؤلمک=> بؤل + ۆجو = بؤلوجو (بؤلن).
– اؤیرتمک=> اؤیرت + یجی = اؤیره‌دیجی(اؤیره‌دن).
– یؤنَلتمک/یؤنَتمک=> یؤنلت/یؤنت + یجی = یؤنلدیجی/یؤنه‌دیجی(یؤنلدن/یؤنه‌دن)
*اۇیاری: «ت» حرفی آذربایجان تۆرکجه‌سینده بیرینجی هیجادان سوْنراکی‌لاردا ایکی سسلی آراسینا دۆشسه، «د» حرفینه چئوریلر(ائت و گئت ائیلم‌لریندن باشقا). ائله‌جه «ت» حرفی بیر سسلی و بیر جینگیلتیلی سس‌سیز -ان چوْخ سۇنور «م،ن،ل،ر،ی» سس‌سیزلر- آراسینا دۆشدوکده ده «د» حرفینه چئوریلر. آد دۆزلدیجی «ێم۴(ım4)» اکی ده بئله‌دیر. بۇ قۇرالا دایاناراق، اؤیرتمک سؤزونون کؤکو اوْلان «اؤیرت» سؤزونه «ێم۴» اکینی آرتیرارساق، دۆزه‌لن سؤزجوک «اؤیره‌دیم» اوْلمالیدیر. آما تۆرکییه تۆرکجه‌سینده بئله دئییلدیر و «ت» حرفی ایکی سسلی ویا بیر سسلی ایله بیر سۇنور سس‌سیز آراسینا دۆشدوکده «د» حرفینه چئوریلمه‌ییر. بۇ اۆزدن آذربایجان تۆرکجه‌سینده اوْلان «اؤیره‌دیم،اؤیره‌دیجی، یؤنلدیجی/یؤنه‌دیجی، دۆزلدیجی،…»، تۆرکییه تۆرکجه‌سینده «öğretim، öğretici، yöneltici/yönetici، düzeltici،…” بیچیمینده دئییلیر.
*دنیز درگیسی‌نین ۱۰- جۇ سایی‌سینداکی «آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین دیل‌بیگیسی ،۱٫جی بؤلوم» آدلی یازیمدا سؤزجوک‌لرین سوْن حرفی، ائله‌جه‌ده «ت» حرفی‌نین «د» حرفینه دؤنوشمه‌سی قاپساملی بیچیمده آچیقلانمیشدیر.
بئله‌لیکله اؤیرنمک ائیلم‌لی‌یی‌نین(مصدر) کؤکو «اؤیرن» اوْلدوغوندان دوْلایی، بۇ سؤزجویه «ێجی۴» اکینی آرتیرارساق، دۆزه‌لن سؤزجوک «اؤیره‌نیجی» بیچیمینده اوْلمالیدیر. تۆرکییه تۆرکجه‌سینده ده قۇرال بئله‌دیر. «öğrenici» سؤزو، «öğrenmek» سؤزونون کؤکونه «ێجی۴(ıcı۴)» قوْشولماقلا دۆزلمیشدیر.
ب) سؤزون سوْنو سسلی ایله بیتدیکده:
– داشیماق=> داشی + یێجی = داشی‌ییجی (داشییان).
– یئریمک=> یئری + ییجی = یئری‌ییجی (یئریین).
– قوْروماق=> قوْرو + یۇجو = قوْرویوجو (قوْرویان).
– سۆرومک=> سۆرو + یۆجو = سۆرویوجو (سۆروین).
– اوْخوماق=> اوْخو + یۇجو = اوْخویوجو(اوْخویان)
* اۇیاری: سۆروجو سؤزونون کؤکو «سۆر»، سۆرویوجو سؤزونون کؤکو ایسه «سۆرو» دۆر.
* اۇیاری: بۇ بؤلومده بیتیشدیریجی «ی» حرفی آرتیریلمازسا، ایکی سسلیدن بیری دۆشر و «ێجی۴(ıcı۴)» اکی، «یێجی۴(yıcı۴)» یئرینه «جێ۴(cı۴)» بیچیمینه دؤنوشموش کیمی گؤرولر. اؤرنه‌یین «اوْخویوجو» کیمی سؤزلر آرادا «اوْخوجو» بیچیمینده ده یازیلیر. دئمک، «اوْخو» سؤزو ایله «ۇجو(ucu)» اکینین آراسیندا بیتیشدیریجی «ی» حرفی‌نین آرتیریلمادیغیندان، سس‎لی‎لردن بیری دۆشموشدور. «سوْنو سسلی کؤک» ایله «ێجی۴(ıcı۴)» اکی آراسینا بیتیشدیریجی «ی» حرفی آرتیریلمادیقدا، «سۆر» و «سۆرو» کیمی کؤک‌لردن دۆزه‌لن سؤزجوک، کؤک‎لرین آیریملی اوْلدوغونا باخمایاراق یالنیز «سۆروجو» بیچیمینده اوْلاجاقدیر. بۇ قاریشیقلیق‌لار اوْرتایا چێخماسین دئیه سوْنو سسلی ایله بیتن سؤزلره «ێجی۴» اکینی قوْشدوقدا، اۆستده‌کی اؤرنک‌لر کیمی بیتیشدیریجی «ی» حرفی آرتیریلمالیدیر.

چێ۴(çı۴) اکی: (چێ،چی،چۇ،چۆ)-(çü,çu,çi,çı)
آذربایجان تۆرکجه‌سینده «چێ۴» اکی پئشه، اینانیش، دۇروم،… دۆزلدیجی بیر اکدیر. بۇ اک آذربایجان تۆرکجه‌سینده سؤزون سوْن سسلیسی‌نین اینجه- قالین و دوْداقلانان- دوْداقلانمایان اوْلماسیندان آسیلی اوْلاراق ۴ چئشیتده یازیلار. بۇ اک «اێجی۴(ıcı۴)» اکینه باخمایاراق، هم «آد» و هم «ائیلم کؤکو»نه قوْشولاراق سؤز دۆزلدر. آذربایجان تۆرکجه‌سینده بۇ اک، قوْشولاجاغی سؤزجویون سوْن سس‎سیزینه باغلی دئییلدیر و یالنیز سوْن سسلی‌سیندن آسیلی اوْلاراق «چێ۴(çı۴)» بیچیمینده ایشلَنر. «چێ۴(çı۴)» اکی آذربایجان تۆرکجه‌سینده اوْلدوغونا باخمایاراق، تۆرکییه تۆرکجه‌سینده «چێ۴(çı۴)» و «جێ۴(cı۴)» بیچیمینده ایشلنر. تۆرکییه تۆرکجه‌سینده پئشه دۆزلدیجی اک، سؤزجویون سوْنو جینگیلتی‎سیز(کار) سس‎سیزله بیتسه، «چێ۴» ، سسلی و جینگیلتیلی سس‎سیزله بیترسه، «جێ۴» دئیه ایکییه آیریلار. تۆرکییه تۆرکجه‌سینده بۇ اک‎لرین دۆزلدیجیلیک باخیمیندان هئچ‎بیر فرقلری یوْخدور. بئله‌لیکله آذربایجان تۆرکجه‌سینده «جێ۴(cı۴)» دئیه بیر اکیمیزین اوْلمادیغینی گؤروروک.
@ArazNews

پئشه دوزلسدیجی اکی آذربایجان تۆرکجه‎سینده «چێ۴»، تۆرکییه تۆرکجه‌سینده ایسه «چێ۴/جێ۴» اکیدیر. آیریجا بۇنو دا آرتیراق، بیرسیرا سؤزلرده ائیلم کؤکونه قوْشولان «مان/من» اک‌لری ده پئشه دۆزلدیجی اک اوْلاراق ایشله‌نیرلر، اؤرنک اوْلاراق: اؤیرتمن، چئویرمن، اۇزمان، … آما قوْنویلا ایلگیلی اوْلمادیغیندان اوْنا گیریشمه‌دیک.
آشاغیداکی اؤرنک‌لرده آذربایجان تۆرکجه‌سینده‌کی «چێ۴(çı۴)» اکی و تۆرکییه تۆرکجه‌سینده‌کی «چێ۴/جێ۴(çı۴/cı۴)» اکی سؤزجوک قۇرولوشوندا گتیریلمیشدیر.
آد + چێ۴:
آز تۆرکجه‌سی: دیل + چی = دیلچی.
تر تۆرکجه‌سی: dil + ci = dilci(ل حرفی جینگیلتیلی‎دیر).
آز تۆرکجه‌سی: یازی + چێ = یازیچی.
تر تۆرکجه‌سی: yazı + cı = yazıcı(یازیلیشی “ıcı۴”اکی قوْشولان yaz+ ıcı ایله قاریشدیریلیر).
آز تۆرکجه‌سی: اوْدون + چۇ = اوْدونچو.
تر تۆرکجه‌سی: odun + cu = oduncu(ن حرفی جینگیلتیلی‌دیر).
آز تۆرکجه‌سی: بؤلوک + چۆ = بؤلوکچو.
تر تۆرکجه‌سی: bölük + çü = bölükçü(ک حرفی جینگیلتی‎سیزدیر).
ائیلم کؤکو + چێ۴:
آز تۆرکجه‌سی: دیلنمک=> دیلن + چی = دیلنچی.
تر تۆرکجه‌سی: dilenmek=> dilen + ci = dilenci(ن حرفی جینگیلتیلیدیر).
آز تۆرکجه‌سی: گۆلشمک=> گۆلش + چی = گۆلشچی.
تر تۆرکجه‌سی: güreşmek=> güreş +çi = güreşçi (ش حرفی جینگیلتی‎سیزدیر).
آز تۆرکجه‌سی: اؤیرنمک=> اؤیرن + چی = اؤیرنچی.
تر تۆرکجه‌سی:öğrenmek => öğren + ci = öğrenci (ن حرفی جینگیلتیلیدیر).
آز تۆرکجه‌سی: ساواشماق=> ساواش + چێ = ساواشچی.
تر تۆرکجه‌سی: savaşmak=> savaş + çı = savaşçı(ش حرفی جینگیلتیسیزدیر).
گؤرولدویو کیمی آذربایجان تۆرکجه‌سینده اؤیرنمک سؤزونون کؤکو اوْلان «اؤیرن» سؤزونه «چی» آرتیرماقلا اؤیرنچی(öyrənçi) سؤزو دۆزه‌لیر. تۆرکییه تۆرکجه‌سینده اوْلان «öğrenci» سؤزو ایسه، «öğren» سؤزونه پئشه دۆزلدیجی «جی(cı)» اکینی آرتیرماقلا دۆزلمیشدیر.
سوْن سؤز اوْلاراق وۇرغولامالییام، تۆرکییه تۆرکجه‌سینده سس‎سیزلرین آذربایجان تۆرکجه‌سینه باخار سسلی‎لرله یاناشی سؤزجوک قۇرولوشونداکی ائتکیسی داها چوْخدور. بۇ اۆزدن تۆرکییه تۆرکجه‌سینده بیر چوْخ اک‎لر سسلی‎لرین اینجه- قالینلیق و دوْداقلانان- دوْداقلانمایانلیغی ایله یاناشی سس‎سیزلرین جینگیلتیلی- جینگیلتی‎سیزلی‎ییندن ده آسیلیدیرلار.
اؤرنک اوْلاراق: آذربایجان تۆرکجه‌سینده‌کی ایکی چئشیتلی سۆره بیلدیریجی و دیل تانیملاییجی «جا/جه(ca/cə)» اکی قوْشولاجاغی سؤزجوک‌لرین یالنیز سوْن سسلی‌سینه باغلیدیر. بۇ اک‌لرین آذربایجان تۆرکجه‌سینده ایکی چئشیتلی اوْلدوغونا باخمایاراق تۆرکییه تۆرکجه‌سینده سؤزجوک‌لرین سوْن حرفی‌نین سسلی و سس‌سیزلی‌ییندن آسیلی اوْلاراق ۴ چئشیتلی‌دیر. بئله کی، سؤزجویون سوْنو سسلی و جینگیلتیلی سسسیزله بیترسه «جا/جئ(ca/ce)» بیچیمینده، جینگیلتی‌سیز سس‌سیزله بیترسه «چا/چئ(ça/çe)» بیچیمینده ایشلنمه‌لیدیر. آذربایجان تۆرکجه‌سینده کیچیلتمه و اوْخشاما آنلاملی آد دۆزلدیجی «چا/چه(ça/çə)» دئیه بیر اکیمیز ده واردیر. بۇ اک ده آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین آچیقلادیغیمیز «جا/جه (ca/cə)» اکی کیمی، تۆرکییه تۆرکجه‌سینده سؤزجوک‌لرین سوْن حرفی‌نین سسلی و جینگیلتیلی سس‌سیز اوْلدوغوندا «جا/جئ(ca/ce)» بیچیمینده، جینگیلتی‌سیز(کار) سس‌سیز اوْلدوغوندا ایسه «چا/چئ(ça/çe)» بیچیمینده ایشلنر. گؤرولدویو کیمی آذربایجان تۆرکجه‌سینده سۆره بیلدیریجی و دیل تانیملاییجی اک «جا/جه(ca/cə)» اکی، کیچیلتمه و اوْخشاما آنلاملی سؤز دۆزلدیجی اک ایسه «چا/چه(ça/çə)» اکیدیر. بۇ اک‎لر دۆزلدیجیلیک باخیمیندان بیر- بیریندن آیریملی اک‌لر ساییلیرلار. آما تۆرکییه تۆرکجه‌سینده ca/ce ایله ça/çe اک‌لری هم سۆره بیلدیریجی و دیل تانیملاییجی، همده کیچیلتمه و اوْخشاما آنلاملی سؤز دۆزلدیجی اکدیرلر.
بۆتؤولوکله بئله دئمه‌لی‌ییک؛ آذربایجان تۆرکجه‌سینده‌کی «چێ۴، جا/جه، چا/چه، جێل۴، جێق۴، …» کیمی «ج،چ» سس‌سیزلری ایله باشلانان اک‌لر، قوْشولاجاغی سؤزجوک‌لرین یالنیز سوْن سسلی‌سینه باغلیدیرلار. آما بۇ اک‌لر تۆرکییه تۆرکجه‌سینده قوْشولاجاغی سؤزجوک‌لرین سوْن حرفینه باغلی اوْلدوغوندان دوْلایی، سؤزجویون سوْن حرفی سسلی و جینگیلتیلی سس‌سیز اوْلدوغوندا اک‌لر «ج» ایله، جینگیلتی‌سیز(کار) سس‌سیز اوْلدوغوندا ایسه اک‌لر «چ» ایله باشلایار.
@ArazNews
یاسیر رنجبری)ساوالان(