۲۱ آذر مسئله‌سی و ایران-فارس میللیت‌چیلرینین ادعالاری حاقیندا آرازنیوزون پروفسور دوکتور جمیل حسنلی ایله اؤزل سؤیله شی‌سی

۲۱ آذرین ۷۰-جی ایل دؤنومو موناسیبتی ایله سون گونلرده یئنی‌دن آزربایجان دئموکرات فیرقه‌سی و آزربایجان میللی حکومتینین نئجه‌لیگی و کاراکتئری ایله باغلی چوخلو موباحثه‌لر دوام ائتمکده‌دیر. سایین پروفسر دوکتور جمیل حسن‌لی’نین سوویئت آرخیولرین‌دن چیخارتدیغی سندلرین بو موباحثه‌لرین ماهیتینی دییشدیردییندن دولایی آرازنیوز سیته‌سی اولاراق آزربایجانین آدلیم تاریخچی‌سی سایین جمیل بی ایله موصاحیبه ائد‌رک گؤروشلرینی اؤز دیلیندن ائشیدمک ایسته دیک.

سایین پروفسور دوکتور جمیل حسن‌لی آزربایجانین تانینمیش تاریخچی‌سی‌دیر. اونون اثری اولان اونلارجا کیتاب و بیلیمسل آراشدیرما بین الخالق مرکزلرین دقتینی چکمیشدیر. پروفسور دوکتور جمیل حسن‌لی آزربایجان و بؤلگه تاریخی حاقیندا چوخ ساییدا کیتاب یازمیشدیر. سایین جمیل حسن‌لی’دن دیرلی واختینی بیزه و اوخویوجولاریما آییردیغیندان دولایی تشککور ائدیریک. بو رئپورتاژ آذربایجان تورکجه‌سی (عرب و لاتین الیفبالار)، آنادولو تورکجه‌سی و فارسجا اولاراق اوخویوجولاریمیزا سونولماق‌دادیر.

۱ – سایین جمیل بی ایران-فارس میللیتچیلری ادعا ائدیرلر کی قوزئی آزربایجان ین آدی تاریخده آزربایجان  اولماییبدیر.عینی شکیلده ادعا ائدیرلر کی قوزئی آزربایجان  آنجاق ۲۰-جی عصرین اولینده موساواتچیلار طرفیندن آزربایجان آدلاندیریلیبدیر. حتی بو آدلاندیرمانین عثمانلیلارین تأثیری ایله گئرچکلشدیگینی ادعا ائد‌نلر بئله وار. بو حاقدا فیکرینیز ندیر؟

-آزربایجان  آدی ایله باغلی ایندییه کیمین نه دئمه‌سینین هئچ بیر اهمیتی یوخدور. اونون وارلیغی رئاللیق‌دیر، گئرچک فاکتدیر و بونونلا حئسابلاشماق لازیمدیر. حتی یوز ایل بئله بیر آد سیاسی مضمون کسب ائدیبسه، بو آرتیق اوتورموش بیر تاریخی حادثه‌دیر. دونیانین ان گوجلو و نفوذلو دؤولتی ساییلان آمئریکا بیرلشمیش ایشتاتلارینین ۲۴۰ ایلدن بیر قدر آرتیق یاشی واردیر. آمئریکالیلار اؤزلرینی دونیانین گنج میللتی ساییرلار و ترققیلرینی ده بونونلا علاقه‌لندیریرلر. گنج میللت و گنج دؤولت اولماقدان قورخماق و راحتسیز اولماق لازیم دئییل. ۲۵۰۰ ایللیک دؤولتچیلیک عنعنه‌سینه مالیک اولماق تاریخ اوچون ماراقلی حادثه اولسا دا، ترققی اوچون تکان رولون اوینامیر. بیر قایدا اولاراق بو گونونو تاپا بیلمه‌ین خالقلار اؤز کئچمیشلرینه آلوده اولورلار، اؤزلرینی، قهر‌مانلارینی کئچمیشده آختاریرلار. بونا تاریخ خسته‌لیگی دئییلیر و بعضی ایران میللت‌چیلری ده تئز-تئز بوتاریخ خسته لیینه یولوخورلار. هله، آزربایجان  کلمه‌سی دؤولتلشیب سیاسی مضمون کسب ائتمزدن اول ۱۹-جو یوزیلین «اکینچی» قزئتیندن توتموش ۲۰-جی عصرین اوللرین‌ده‌کی رنگارنگ مطبوعات صحیفه‌لرینه دقت یئتریلسه آزربایجان حاقین‌دا چوخ شئیلر یازیلمیشدی، اجتماعی موذاکیره‌لر آچیلمیشدی. آزربایجانین طالعینده و تا­ریخین­ده اساسلی دؤ­نوش ۱۹-جو عصرین سونلا­رین­دان باش­لاندی. ۳۰ ایله یا­خین سیلاحلی موقاومتین جید­دی بیر نتیجه وئر­مه­دیگینی گؤ­رن ایلک آزربایجان رئالیستلری مموبارزه نین فور­ما و متودلارینی دییشه رک، یوز ایلله­رین امت آآنلاییشیندان یئنی عصرین میللت دو­شونجه­سینه کئچمه­یین ضرورتینی ایدئیا ایستیقا­مه­تی اولا­راق ایره­لی سور­دو­لر. عابباسقولو آغا با­کی­خا­نوو، م.ف آخوندوف و ح.ب.زر­دا­بی کیمی متفک­کیر­لر عنعنه وی شرق مد­ره­سه­سیندن معاصیر اوصو­لی-جدید مکتب­لرینه کئچمه­یین ضروریلیگینی اساسلاندیر­ماق­لا میللی هدفلری دوز­گون معینلشدیردیلر. بو بؤ­یوک متفکرلرین ع.حسین زاده، ا.آغا­یئو و ع.م.توپچو باشی کیمی آر­دیجیللا­ری، محض بو ایدئیا­نین ایشیغین­دا آزربایجان ­لیلا­رین ا­متدن میللته باش­لا­یان تا­ریخی کئچدیگینی اؤز چییین­له­رین­ده آپا­را بیلدیلر. بو ایدئیا­نین «میللی دیریلیک» فلسفه سی اولا­راق، بیتکین بیر با­خیش­لار سیستئمی­نه چئو­ریلمه­سی ایسه م.ا.ر­سول­زا­ده­نین آدی ایله باغلی­دیر. ۱۹۱۸-جی ایل­ده تا­ریخ صحنه سینه چیخان آزربایجان خالق جومهوریتی دنیوی بیر دؤو­لت اولا­راق، ایسلام امت­چیلیگیندن تورک میللت­چیلیگینه کئچیدین منطیقی یئکو­نو، میللت­لشمه عصرینده میللت اولماق آر­زو­لا­ری­نی اؤزون­ده ایحتیوا ائد‌ن «میللی دیریلیک» فلسفه­سی­نین تا­ریخی تصدیقی ایدی. ۲۰-جی عصرین او­ل­له­رین­ده دونیا خالق­لا­ری ایچه­ری­سین­ده اؤز میلله­تی­نین ایمضاسینی گؤر­مه­ین و بون­دان معنوی سیخین­تی کئچیرن آزربایجان آیدین­لا­ری ایلک ایمکان دو­شن کیمی، ۱۹۱۸-جی ایلین مای آیی­نین ۲۸-ده خالق جومهو­رییه­تینی یا­راتماق­لا دیپلو­ما­تیک با­خیم­دان بو ایمضا­نی بین الخالق عالم­ده تصدیق ائتدیره بیلدی­لر. م.ا.ر­سول­زا­ده بو با­ره­ده یا­زیر­دی: «۲۸ ما­ییس ۱۹۱۸ بیاننا­مه­سی­نی نشر ائتمکله آزربایجان  شو­را­یی – میللی­سی، سؤ­زون سییا­سی معنا­سی ایله، بیر آزربایجان  میللتی­نین وار­لیغینی تثبیت ائتمیش­دیر. بئله­کی، آزربایجان کلمه­سی سا­ده جوغرا­فی، ائتنوقرافی و لینقویستیک بیر کلمه اولماقدان چیخا­راق سییا­سی بیر عالم اولموش­دور». آزربایجان  تورکلرینین قوردوغو بو دؤولت شرق‌ده بیرینجی جومهوریت ایدی و بونوندان یالنیز ایفتیخار حیسی کئچیرمک اولار.

۲- یاخین زاماندا ۲۱ آذرین ۷۰-جی ایل دؤنومونو گئریده بوراخدیق. بو موناسبت ایله یئنه ۲۱ آذر و میللی حکومت اطرافین‌دا بحثلر گئدیر. ایران-فارس قایناقلاری اسکی‌دن اولدوغو کیمی آزربایجان  دئموکرات فیرقه‌سینین تامامن بیر سوویئت کومپلوسو اولدوغونو و آرخاسین‌ا هئچ بیر میللی ایراده و دسته یین اولمادیغینی ایر‌ه لی سورورلر. بو ادعالارینا دا سیزین سوویئت آرخیولریندن چیخاردیغینیز سندلری دلیل گؤستریرلر. حتی سون گونلرده بیر فارس وئب سیته‌سی سیزینله یاپدیغی بیر موصاحیبه‌نین پارچالارینی یایاراق ائله ایما ائتمه‌یه چالیشدی کی گویا سیز ده بو گؤروشو دستکله ییرسینیز. بس سیزجه بو مسئله نین اصلی ندیر؟ گئرچکدن ده فیرقه ساده‌جه بیر خاریجی قورغو ایدی می؟

-منیم فیکیرلری متن‌دن چیخاریب ایستدیکلری کیمی اؤز ماراقلارینا اویغون تقدیم ائتمک بیر سیرا ایران شؤوینیستلری اوچون عنعنه‌یه چئوریلیب. ساده‌جه اولاراق بیر تاریخچی کیمی منیم حادثه‌لره اوبیئکتیو موناسیبتیمدن بئله‌لری سوء ایستیفاده ائدیرلر. لاکین تاریخ صرفه‌لی و صرفه‌سیز صحیفه‌لری ایله بیرلیکده اؤیرنیلمه‌لی‌دیر. بیز سووئت دؤورونده «صرفه‌لی تاریخ» ایدئولوگییاسینین آغریلارینی بیر دفعه یاشادیق و ایندی ایران‌دا بعضی شؤوینیستلر عینی ایله بو یولو گئدیرلر. ۲۰-جی عصرده ایستیقلال اوغروندا موباریزه آپاران خالقلار یا سووئت اتفاقینین، یا بیرلشمیش ایشتاتلارین، یا دا دیگر بیر بؤیوک دؤولتین یاردیمی ایله اؤز ایستیقلالینا قوووشوبلار. مثلاً، ایران ۱۹۴۵-۱۹۴۶-جی ایللرده اؤز اراضی بوتؤولویونو ساخلادیغی اوچون محض، بو گون دوشمن‌چی‌لیک ائتدیگی آمئریکا بیرلشمیش ایشتاتلارینا میننتدار اولمالی‌دیر. البته، ۲۱ آذر حرکاتینا سووئت یاردیملاری وار ایدی. لاکین ۲۱ آذرین سببلرین، مقصد و مرامین گونئیین اؤزونده آختارماق لازیم‌دیر. اؤتن عصرین ۲۰-۳۰-جو ایللرده رضا شاه رئژیمینین آنتی-تورک سیاستی، آزربایجان ‌لیلارین تاریخینین، دیلینین، ادبیاتینین و مدنیتینین اینکار ائدیلمه‌سی اهالینین ایچریسین‌ده درین ایزلر قویموشدو. ۲۱ آذر بو دالغادا، بو زمینده میدانا گلمیشدی. بونون سببی سووئتلرده دئییلدی ایران رئژیمینده ایدی. حرکاتین ایلک گونلرینده موسکوادا اولان آمئریکا دؤولت کاتیبی جئیمیس بیرنس ایران حکومتینه واجیب سایدیغی توصیه‌لری تعجیلی اولاراق موسکواداکی سفیر هارریمان واسطه‌سی ایله مؤررئیه چاتدیردی. اورادا دئییلیردی:”خواهیش ائدیرم، قئیری-رسمی و گیزلی شکیل‌ده باش ناظره (ایبراهیم حکیمی) سؤیلیین: سیز توصیه ائدیرسینیز کی، ایران حکومتی تئزلیکله آزربایجان ‌لیلارین ایر‌لی سوردویو طلبلری قارشیلایان گذشتلر ائتسین. خصوصیله، مکتبلرده تورک دیلینین فارس دیلی ایله برابر اؤیردیلمه‌سی و ایران کونستیتوسییاسینا اویغون اولاراق ایالت انجومنلرینین یارادیلماسی حاقیندا آزربایجان ‌لیلارین ایستکلرینین دوغرو اولدوغونو دوشونور‌م. طبیعی کی، آزربایجانین آیری بیر اؤلکه اولماسینین قارشیسینی آلماق اوچون بئله آددیملارین آتیلماسی مومکوندور. بونلاری توصیه ائتمکده مقصدینیز ایرانین ب.م.ت و دونیا ایجتیماعییتی قارشیسیندا حاقلی اولدوغونو گؤسترمک، اهالینین کونستیتوسیون حقوقلارینین الیندن آلینماسینا جهدده ایران حکومتینه یؤنه‌له بیله‌جک شوبهه‌لری داغیتماق اوچون‌دور”. گؤروندویو کیمی، همین دؤورده ایرانین اراضی بوتؤولویونون تأمینات‌چیسی کیمی چیخیش ائد‌ن آمئریکا رهبرلیگی بئله آزربایجان ‌لیلارین حاقلارینین وئریلمه‌سین توصیه ائدیردیلر. همین واخت سووئت آزربایجانینین رهبری میر جعفر باقیروف اؤز یاخین اطرافینا همیشه توصیه ائدیردی کی، دئموکرات فیرقه‌سینین رهبرلری داها چوخ موستقیل اولمالیدیرلار کی، «اونلار اؤزلری اؤز مسئله‌لرینی حل ائتسینلر». باخ، اصلینده مسئله داها چوخ بئله ایدی. پیشه وری باشدا اولماقلا دئموکرات فیرقه‌سینین رهبر هئیتی و عضولری اؤز اؤلکه‌سینین آزادلیغی اوغروندا موباریزه آپریردیلار و بو گون اونلارین نوه-نتیجه‌لری بو بؤیوک اینسانلارین شخصیتی و آپاردیقلاری موباریزه ایله فخر ائده بیلرلر.

۳- هرحال‌دا فیرقه‌نین سووئتلره اولان یاخین‌لیغی بیر تاریخی فاکت‌دیر و اینکار یئری ده یوخدور. بس بو یاخینلیغی نئجه قیمتلندیرمک لازیم؟ بو یاخینلیق فیرقه‌نین میللی‌لیگی و خالق دسته یی فاکتینا ضد می؟

-یوخ بورادا هئچ بیر ضدیت یوخدور. توده پارتییاسیندان فرقلی اولاراق آزربایجان دئموکرات فیرقه‌سی میللی پارتییا ایدی و میللی طلبلر ده ایر‌لی سوروردو. دئدیگیم کیمی سووئت یاردیمی وار ایدی، اما فیرقه رهبرلرینین مقصد و مرامی اؤز خالقینین آزادلیغی ایدی و سووئت یاردیمی دا بو مقصدله آلینیردی. دقت یئتیرین اؤز اراضی بوتؤولویونو ساخلاماق اوچون ایران حکومتی آمئریکادان یاردیم آلیردی، اؤز میللی حقوقلارین تامین ائتمک اوچون آزربایجان  دئموکراتلاری سووئتلردن یاردیم آلیردی. هر ایکیسی خاریجی یاردیم ایدی، نئجه اولور کی، بونون بیری خیانت، دیگری ایسه «وطنپرورلیک» ساییلیر. آز سونرا ایرانین میللی لیدئری محمد مصدیق ده محض خاریجی گوجلرین بیلاواسیطه موداخیله‌سی ایله دئوریلدی. بو دا خاریجی یاردیم ایدی. آ.د.ف رهبرلرینین چوخو سووئت رهبرلرینه اینانمیردیلار. حتی باکییا گلیب قاییتدیقدان سونرا میرزا علی شبستری دئمیشدی کی، «او شئیلری کی، من سووئت آزربایجانین‌دا گؤردوم، هیتلر بونلاردان داها یاخشیدیر». یاخود سووئت نماینده‌لری ایله گؤروشده پیشه وری دفعلرله وورغولامیشدی کی، بیز هله گیلان حادثه‌لری دؤوروندن سیزی یاخشی تانیییریق. لاکین میللتیمیزین دوشدویو آغیر وضعیت، خالقیمیزین ایستیبداددان قورتارماق آرزولاری بیزی سیزینله امکداشلیغا وادار ائدیر. دئموکرات فیرقه‌سی و میللی حکومته بیر ایل عرضینده گؤردویو ایشلره گؤره قیمت وئرمک لازیم‌دیر و همین بیر ایل عرضینده فیرقه «پروریش ائولری» آچیب میللتین صاحبسیز، هر ایکی والیدئینینی ایتیر‌ن اوشاقلارینا دا صاحب چیخدی.

۴- بیز بیلیریک کی فیرقه قورولمازدان ایللر اول تبریزده “آزربایجان  جمعیتی” قورولموشدو و بو جمعیت “آزربایجان  قزئتی”نی چیخاردیردی کی اوردا آچیقجا تورک دیلیندن و آزربایجان  خالقینین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حاقیندان سؤز ائدیلیردی. داها سونرا دا بو جمعیتین بیر چوخ عضوو فیرقه‌یه قاتی‌دی. بس بو جمعیتین اصیل ماهیتی نه ایدی؟ اونو آزربایجان ‌لی تورک آیدینلار اؤزلری می قورموش‌دولار یوخسا او دا می خاریجی قورغو ایدی؟

-هر ایکی عامل وار ایدی. اما پروسئسده آپاریجیلیق رولو تورک آیدینلارینا مخصوص ایدی. آزربایجان ین هم قوزئیینده، هم ده گونئیینده میللی ایدئیا اوغروندا گئدن موباریزه میللی دیل اوغروندا موباریزه‌دن کئچیردی. آسیلی خالقلاردا دیل میللتین وارلیغینی ساخلاماق اوچون باشلیجا واسطه ایدی. اما ایران حاکم رئژیمی تورکلرین دیلینی اینکار ائدیردی. حتی، ۱۹۴۶-جی ایلین فئورال آیینین ۲۳-ده سووئت خاریجی ایشلر کومیسساری (ناظری) مولوتوفلا دانیشیقلاردا قوام السلطنه ثبوت ائتمه‌یه چالیشیردی کی، ایران‌دا تورک دیلینده ادبیات اولمادیغیندان او محللی دیل‌دیر، یازیلی دیل دئییل. مولوتوف دئدی کی، نه زامان مکتب آچدینیز، نشریاتلار قوردونوز، بو دیلده قزئت نشرینه ایجازه وئردینیز کی، آزربایجان ‌لیلار اؤز دیللرینده ادبیات یاراتمادیلار. بو موذاکیره‌ده کیم حاقلی‌دیر؟ تبریز‌ده سووئت اورقانلاری طرفین‌دن تورک دیلینده «وطن یولو» آدلی اوردو قزئتی چیخیردی. حتی اوخویا بیلمه‌یه‌نلر بئله بو قزئتی آلیب اوره یینه یاخین اولان سول جیبینده ساخلاییردی و اوخویان بیریسی راست گلنده اونو اوخوتدوروردو. اصلینده، همین قزئت‌ده نه یازیلماسینین همین ساوادسیز، اوخویوب یازا بیلمه‌ین آزربایجان ‌لی اوچون فرقی یوخ ایدی. مهم اولانی همین قزئتین تورک دیلینده چیخماسی و اونون تورک کلمه‌لرینی اونون صحیفه‌لرین‌دن ائشیتمه‌سی ایدی. باخ، ۲۱ آذردن اولکی میللی جمعیتلر ده محض بو ایشی گؤروردولر و بو ایدئیا اونلارین ایچیندن گلیردی.

۲۱ Azər məsələsi və İran-Fars milliyətçilərinin iddiaları haqqında Araz News’un Prof. Dr. Cəmil Həsənli ilə özəl söyləşisi

۲۱ Azərin 70-ci il dönümü münasibəti ilə son günlərdə yenidən Azərbaycan democrat Firqəsi və Azərbaycan Milli Höküməti’in necəliyi və xarakteri ilə bağlı çoxlu mübahisələr dəvam etməktədir. Sayın Prof. Dr. Cəmil Həsənli’nin Sovyet arxivlərindən çıxartığı sənədlərin bu mübahisələrin mahiyətini dəyişdirdiyindən dolayı Araz News web sitəsi olaraq Azərbaycanın adlım tarixçisi sayın Cəmil bəy ilə müsahibə edərək görüşlərini öz dilindən eşidmək istədik.

Sayın Prof. Dr. Cəmil Həsənli Azərbaycaın tanınmış tarixçisidir. Onun əsəri olan onlarca kitab və bilimsəl araşdırma beynəlxalq mərkəzlərin diqqətini çəkmişdir. Prof. Dr. Cəmil Həsənli Azərbaycan və bölgə tarixi haqqında çox sayda kitab yazmışdır.

Sayın Prof. Dr. Cəmil Həsənli’dən dəyərli vaxtını bizə və oxuyucularıma ayırdığından dolayı təşəkkür edirik. Bu reportaj Azerbaycan Türkcəsi (Ərəb ve latin əlifbalar), Anadolu Türkcəsi ve Farsca olaraq Oxuyucularımıza sunulmaqdadır.

۱ – Sayın Cəmil Bəy İran-Fars milliyətçiləri iddia edirlər ki Quzey Azərbaycanın adı tarixdə Azərbaycan olmayıbdır. Eyni şəkildə iddia edirlər ki Quzey Azərbaycan ancaq XX-ci əsrin əvvəlində Müsavatçılar tərəfindən Azərbaycan adlandırılıbdır. Hətta bu adlandırmanın Osmanlıların təsiri ilə gerçəkləşdiyini iddia edənlər belə var. Bu haqda fikriniz nədir?

-Azərbaycan adı ilə bağlı indi kimin nə deməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Onun varlığı reallıqdır, gercək faktdır və bununla hesablaşmaq lazımdır. Hətta yüz il belə bir ad siyasi məzmun kəsb edibsə, bu artıq oturuşmuş bir tarixi hadisədir. Dünyanın ən güclü və nüfuzlu dövləti sayılan Amerika Birləşmiş Ştatlarının 240 ildən bir qədər artıq yaşı vardır. Amerikalılar özlərini dünyanın gənc milləti sayırlar və tərəqqilərini də bununla əlaqələndirirlər. Gənc millət və gənc dövlət olmaqdan qorxmaq və rahatsız olmaq lazım deyil. 2500 illik dövlətçilik ənənəsinə malik olmaq tarix üçün maraqlı hadisə olsa da, tərəqqi üçün təkan rolun oynamır. Bir qayda olaraq bu gününü tapa bilməyən xalqlar öz keçmişlərinə aludə olurlar, özlərini, qəhrəmanlarını keçmişdə axtarırlar. Buna tarix xəstəliyi deyilir və bəzi İran millətçiləri də tez-tez butarix xəstəliyinə yoluxurlar. Hələ, Azərbaycan kəlməsi dövlətləşib siyasi məzmun kəsb etməzdən əvvəl XIX yüzilin “Əkinçi” qəzetindən tutmuş XX əsrin əvvəllərindəki rəngarəng mətbuat səhifələrinə diqqət yetrilsə Azərbaycan haqqında çox şeylər yazılmışdı, ictimai müzakirələr açılmışdı. Azərbaycanın taleyində və tarixində əsaslı dönüş XIX əsrin sonlarından başlandı. ۳۰ ilə yaxın silahlı müqavimətin ciddi bir nəticə vermədiyini görən ilk Azərbaycan realistləri mübarizənin forma və metodlarını dəyişərək, yüz illərin ümmət anlayışından yeni əsrin millət düşüncəsinə keçməyin zərurətini ideya istiqaməti olaraq irəli sürdülər. Abbasqulu ağa Bakıxanov, M.F.Axundov və H.B.Zərdabı kimi mütəfəkkirlər ənənəvi şərq mədrəsəsindən müasir üsulicədid məktəblərinə keçməyin zəruriliyini əsaslandırmaqla milli hədəfləri düzgün müəyyənləşdirdilər. Bu böyük mütəfəkkirlərin Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və Ə.M.Topçubaşov kimi ardıcılları, məhz bu ideyanın işığında azərbaycanlıların ümmətdən millətə başlayan tarixi keçidini öz çiyinlərində apara bildilər. Bu ideyanın “milli dirilik” fəlsəfəsi olaraq, bitkin bir baxışlar sisteminə çevrilməsi isə M.Ə.Rəsulzədənin adı ilə bağlıdır. 1918-ci ildə tarix səhnəsinə çıxan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dünyəvi bir dövlət olaraq, islam ümmətçiliyindən türk millətçiliyinə keçidin məntiqi yekunu, millətləşmə əsrində millət olmaq arzularını özündə ehtiva edən “milli dirilik” fəlsəfəsinin tarixi təsdiqi idi. XX əsrin əvvəllərində dünya xalqları içərisində öz millətinin imzasını görməyən və bundan mənəvi sıxıntı keçirən Azərbaycan aydınları ilk imkan düşən kimi, 1918-ci ilin may ayı¬nın 28-də Xalq Cümhuriyyətini yaratmaqla diplomatik baxımdan bu imzanı beynəlxalq aləmdə təsdiq etdirə bildilər. M.Ə.Rəsulzadə bu barədə yazırdı: “۲۸ mayis 1918 Bəyannaməsini nəşr etməklə Azərbaycan Şurayi Millisi, sözün siyasi mənası ilə, bir Azərbaycan millətinin varlığını təsbit etmişdir. Beyləki, Azərbaycan kəlməsi sadə coğrafi, etnoqrafi və linqvistik bir kəlmə olmaqdan çıxaraq siyasi bir aləm olmuşdur”. Azərbaycan türklərinin qurduğu bu dövlət Şərqdə birinci cümhuriyyət idi və bunundan yalnız iftixar hissi keçirmək olar.

۲- Yaxın zamanda 21 Azərin 70-ci il dönümünü geridə buraxdıq. Bu münasəbət ilə yenə ۲۱ Azər və Milli Hökumət ətrafında bəhslər gedir. İran-Fars qaynaqları əskidən olduğu kimi Azərbaycan Demokrat Firqəsinin tamamən bir sovyet komplosu olduğunu ve arxasında heç bir milli iradə və dəstəyin olmadığını irəli sürürlər. Bu iddialarına da sizin sovyet arxivlərindən çıxardığınız sənədləri dəlil göstərirlər. Hətta son günlərdə bir Fars web sitəsi sizinlə yapdığı bir müsahibənin parçalarını yayaraq elə ima etməyə çalışdı ki güya siz də bu görüşü dəstekleyirsiniz. Bəs sizcə bu məsələnin əsli nədir? Gerçəkdən də Firqə sadəcə bir xarici qurğu idi mi?

-Mənim fikirləri mətndən çıxarıb istədikləri kimi öz maraqlarına uyğun təqdim etmək bir sıra İran şövinistləri üçün ənənəyə çevrilib. Sadəcə olaraq bir tarixçi kimi mənim hadisələrə obyektiv münasibətimdən belələri sui istifadə edirlər. Lakin tarix sərfəli və sərfəsiz səhifələri ilə birlikdə öyrənilməlidir. Biz Sovet dövründə “sərfəli tarix” ideologiyasının ağrılarını bir dəfə yaşadıq və indi İranda bəzi şövinistlər eyni ilə bu yolu gedirlər. XX əsrdə istiqlal uğrunda mübarizə aparan xalqlar ya Sovet İttifaqının, ya Birləmiş Ştatların, ya da digər bir böyük dövlətin yardımı ilə öz istiqlalına qovuşublar. Məsələn, İran 1945-1946-cı illərdə öz ərazi bütövlüyünü saxladığı üçün məhz, bu gün düşmənçilik etdiyi Amerika Birləşmiş Ştatlarına minnətdar olmalıdır. Əlbəttə, ۲۱ Azər hərəkatına Sovet yardımları var idi. Lakin 21 Azərin səbəblərin, məqsəd və məramın Güneyin özündə axtarmaq lazımdır. Ötən əsrin 20-30-cu illərdə Rza şah rejiminin anti-türk siyasəti, azərbaycanlıların tarixinin, dilinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin inkar edilməsi əhalinin içərisində dərin izlər qoymuşdu. 21 Azər bu dalğada, bu zəmində meydana gəlmişdi. Bunun səbəbi Sovetlərdə deyildi İran rejimində idi. Hərəkatın ilk günlərində Moskvada olan Amerika Dövlət Katibi Ceymis Birns İran hökumətinə vacib saydığı tövsiyələri təcili olaraq Moskvadakı səfir Harriman vasitəsi ilə Mörreyə çatdırdı. Orada deyilirdi: “Xahiş edirəm, qeyri-rəsmi və gizli şəkildə Baş nazirə (İbrahim Həkimi) söyləyin: Siz tövsiyə edirsiniz ki, İran hökuməti tezliklə azərbaycanlıların irəli sürdüyü tələbləri qarşılayan güzəştlər etsin. Xüsusilə, məktəblərdə türk dilinin fars dili ilə bərabər öyrədilməsi və İran konstitusiyasına uyğun olaraq əyalət əncümənlərinin yaradılması haqqında azərbaycanlıların istəklərinin doğru olduğunu düşünürəm. Təbii ki, Azərbaycanın ayrı bir ölkə olmasının qarşısını almaq üçün belə addımların atılması mümkündür. Bunları tövsiyə etməkdə məqsədiniz İranın BMT və dünya ictimaiy¬yəti qarşısında haqlı olduğunu göstərmək, əhalinin konsti¬tusyon hüquqlarının əlindən alınmasına cəhddə İran hökumətinə yönələ biləcək şübhələri dağıtmaq üçündür”. Göründüyü kimi, həmin dövrdə İranın ərazi bütövlüyünün təminatçısı kimi çıxış edən Amerika rəhbərliyi belə azərbaycanlıların haqlarının verilməsin tövsiyə edirdilər. Həmin vaxt Sovet Azərbaycanının rəhbəri Mir Cəfər Bağırov öz yaxın ətrafına həmişə tövsiyə edirdi ki, Demokrat Firqəsinin rəhbərləri  daha çox müstəqil olmalıdırlar ki, “onlar özləri öz məsələlərini həll etsinlər”. Bax, əslində məsələ daha çox belə idi. Pişəvəri başda olmaqla Demokrat Firqəsinin rəhbər heyəti və üzvləri öz ölkəsinin azadlığı uğrunda mübarizə aprırdılar və bu gün onların nəvə-nəticələri bu böyük insanların şəxsiyyəti və apardıqları mübarizə ilə fəxr edə bilərlər.

۳- Hərhalda Firqənin sovetlərə olan yaxınlığı bir tarixi faktdır və inkar yeri də yoxdur.  Bəs bu yaxınlığı necə qimətləndirmək lazım? Bu yaxınlıq Firqənin milliliyi və xalq dəstəyi faktına zidd mi?

-Yox burada heç bir ziddiyyət yoxdur. Tudə partiyasından fərqli olaraq Azərbaycan Demokrat Firqəsi milli partiya idi və milli tələblər də irəli sürürdü. Dediyim kimi Sovet yardımı var idi, amma firqə rəhbərlərinin məqsəd və məramı öz xalqının azadlığı idi və Sovet yardımı da bu məqsədlə alınırdı. Diqqət yetirin öz ərazi bütövlüyünü saxlamaq üçün İran hökuməti Amerikadan yardım alırdı, öz milli hüquqların təmin etmək üçün Azərbaycan demokratları Sovetlərdən yardım alırdı. Hər ikisi xarici yardım idi, necə olur ki, bunun biri xəyanət, digəri isə “vətənpərvərlik” sayılır. Az sonra İranın milli lideri Məhəmməd Müsəddiq də məhz xarici güclərin bilavasitə müdaxiləsi ilə devrildi. Bu da xarici yardım idi. ADF rəhbərlərinin çoxu Sovet rəhbərlərinə inanmırdılar. Həttə Bakıya gəlib qayıtdıqdan sonra Mirzə Əli Şəbüstəri demişdi ki, “O şeyləri ki, mən Sovet Azərbaycanında gördüm, Hitler bunlardan daha yaxşıdır”. Yaxud Sovet nümayəndələri ilə görüşdə Pişəvəri dəflərlə vurğulamışdı ki, biz hələ Gilan hadisələri dövründən sizi yaxşı tanıyırıq. Lakin millətimizin düşdüyü ağır vəziyyət, xalqımızın istibdaddan qurtarmaq arzuları bizi sizinlə əməkdaşlığa vadar edir. Demokrat Firqəsi və Milli Hökumətə bir il ərzində gördüyü işlərə görə qiymət vermək lazımdır və həmin bir il ərzində Firqə “Pərvəriş evləri” açıb millətin sahibsiz, hər iki valideynini itirən uşaqlarına da sahib çıxdı.

۴- Biz bilirik ki Firqə qurulmazdan illər əvvəl Təbrizdə “Azərbaycan Cəmiyyəti” qurulmuşdu və bu cəmiyyət “Azərbaycan Qəzeti”ni çıxardırdı ki orda açıqca Türk Dilindən və Azərbaycan Xalqının öz müqəddəratını təyin etmək haqqından söz edilirdi. Daha sonra da bu cəmiyyətin bir çox üzvü Firqəyə qatıldı. Bəs bu cəmiyyətin əsil mahiyəti nə idi? Onu Azərbaycanlı Türk aydınlar özləri mi qurmuşdular yoxsa o da mı xarici qurğu idi?

-Hər iki amil var idi. Amma prosesdə aparıcılıq rolu türk aydınlarına məxsus idi. Azərbaycanın həm Quzeyində, həm də Güneyində milli ideya uğrunda gedən mübarizə milli dil uğrunda mübarizədən keçirdi. Asılı xalqlarda dil millətin varlığını saxlamaq üçün başlıca vasitə idi. Amma İran hakim rejimi türklərin dilini inkar edirdi. Hətta, 1946-cı ilin fevral ayının 23-də Sovet xarici işlər komissarı (naziri) Molotovla danışıqlarda Qəvam əs-Səltənə sübut etməyə çalışırdı ki, İranda türk dilində ədəbiyyat olmadığından o məhəlli dildir, yazılı dil deyil. Molotov dedi ki, nə zaman məktəb açdınız, nəşriyyatlar qurdunuz, bu dildə qəzet nəşrinə icazə verdiniz ki, azərbaycanlılar öz dillərində ədəbiyyat yaratmadılar. Bu müzakirədə kim haqlıdır?  Təbrixdə Sovet orqanları tərəfindən türk dilində “Vətən yolu” adlı ordu qəzeti çıxırdı. Hətta oxuya bilməyənlər belə bu qəzeti alıb ürəyinə yaxın olan sol cibində saxlayırdı və oxuyan birisi rast gələndə onu oxutdururdu. Əslində, həmin qəzetdə nə yazılmasının həmin savadsız, oxuyub yaza bilməyən azərbaycanlı üçün fərqi yox idi. Mühüm olanı həmin qəzetin türk dilində çıxması və onun türk kəlmələrini onun səhifələrindən eşitməsi idi. Bax, 21 Azərdən əvvəlki milli cəmiyyətlər də məhz bu işi görürdülər və bu ideya onların içindən gəlirdi.