کاظمخان قوشچی و دده کاتب در تاریخ معاصر آذربایجان
عبرت از گذشته نه چندان دور این استان و شناخت ماهیت و عملکرد بازیگران حوادث شوم این استان بدون افراط و تفریط و فارغ از ساده‌نگری و ساده‌لوحی مهمترین دست آورد و پیام دهها هزار قربانی این مرز و بوم برای نسل حاضر و آذری‌های غرب دریاچه اورمیه می‌باشد.
در تاریخ ۱۵۰ ساله اخیر آذربایجان ایران حوادث و رویدادهای که تاثیرات شگرفی بر این سرزمین باستانی گذاشتهکم نبودهاند ، انقلاب مشروطیت ، جریانات ناسیونالیستی ، چپگرایانه ، تلاشهای توسعه طلبانه ارضی برای تغییر بافت بومی و جغرافیای سیاسی غرب این منطقه ، مهاجرتهای هدفدار ، مهاجم و یورشهای نظامی و فرهنگی از داخل و خارج به ارکان هویتی این دیار ، شهادت چهرههای تاثیرگذار این خطه همچون شیخ محمدخیابانی ، ثقهالاسلام ، محمدتقیخان\\ پسیان ، ستارخان ، باکری، سرنگونی رژیم،قاجار و استقرار نظام شونیستی آم
آذربایجان‌غربی که مهد تمدن مانناها و اورارتوهای التصاقی زبان ، نیای اولیه آذربایجانی‌هاست که آثار آن در تپه‌های حسنلو ، هجیل تپه و قلعه و دربند قوشچی سند میراث ماندگار را عینیت می‌بخشد.
با شرارت‌های خونباری از عملکرد شیخ عبیداله ، ملک شمعون ، پطروس ، سمکو آندرانیک ، سورمه مواجه شدند که بجز نسل‌کشی هدفدار نامی نداشته و ندارند ، کشتاری که نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر از مردم این دیار قربانی آن شدند ، تجربه تلخ ، اما آموزنده که نه قابل بخشش است و نه فراموش شدنی.
عبرت از گذشته نه چندان دور این استان و شناخت ماهیت و عملکرد بازیگران حوادث شوم این استان بدون افراط و تفریط و فارغ از ساده‌نگری و ساده‌لوحی مهمترین دست آورد و پیام دهها هزار قربانی این مرز و بوم برای نسل حاضر و آذری‌های غرب دریاچه اورمیه می‌باشد.
اما این خطه با وجود فجایع و نسل‌کشی‌های یک قرن اخیر با پرورش صدها چهره‌عملی ، فرهنگی ، سیاسی ، ادبی ، هنری و تدبیر ساکنانش و در سایه خون شهیدان امنیت گستر مسیرهای ارشد ، بازسازی را به سرعت پیمودند و دوام و بقای غرب آذربایجان را عینیت بخشیدند.
اما غرب آذربایجان در عصر حاضر با نام منطقه و محال انزل جلوه خاصی پیدا می‌کند ، و همسو با هویت فرهنگی آذری‌های ترک‌تبار اورمیه‌ای و سلماسی ، سولدوزی ، قوشاچای و چالدرانی ، تیکان تپه‌ای و ماکوئی غنای تاریخی ، آذربایجان را استحکام می‌بخشد محال انزل بعنوان پل ارتباطی و پازل امنیتی بین شهرهای اورمیه – سلماس و گردنه صعب‌العبور قوشچی ، و حوادث تاریخی یک قرن اخیر منطقه کم اهمیتی نیست ، استحکامات ارزشمند نظامی ، و ظهور شخصیت‌های تاثیرگذار ، وفاداری به انقلاب و تاثیرگذاری در امنیت ملی ، مسائلی هستند که بر ارزشهای محال انزل افزوده‌اند و سوابق تاریخی نشان می‌دهد که در ادوار گذشته نیز این منطقه مهم ، حیاتی و مؤثر بوده است.
از شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی انزل که جایگاه و اعتبار قابل توجهی در میان افکار عمومی داشته می‌توان به کاظمخان قوشچو ، و دده کاتب قولنجی اشاره کرد دو چهره ارزشمندی که در دو زمینه مختلف تاریخی و فرهنگی و ادبی منشا خدمات غیر قابل انکاری بوده‌اند.
محال انزل به مرکزیت سیاسی و اداری شهر قوشچی با حدود ۳۰ هزار نفر جمعیت و ۴۰ روستا و دو قصبه مهم قره‌باغ و قولنجی بعنوان مراکز انزل شمالی و انزل جنوبی که اکثریت آنرا ترک تباران آذری تشکیل می‌دهند کهریز ، گورچین قلعه در کنار قوشچی ، قولنجی ، قره‌باغ آمار اکثریتی انزل را تشکیل می‌دهند که به لحاظ دینی ، فرهنگی ، زبانی انسجام و استحکام یکدستی دارند که دین اسلام و زبان ترکی مؤلفه‌های اصلی آنرا تشکیل می‌دهند.
قولنجی بعنوان یکی از کانونهای مهم شعر و ادب و فرهنگ و قره‌باغ ، قوشچی و گؤورچین قلعه با بیشترین آمار شهدا ، و کهریز بعنوان مرکز میوه‌جات الوان بواسطه فرهنگ و تعالیم اسلامی ، مراوده‌ها ، و صلت‌ها ، و نزدیکی جغرافیای درغم و شادی یکدیگر سهیم چون شاخه‌های یک درخت تنومند و چون جسم و روح و روان درهم تنیده‌اند.
انزل با معادن غنی میکا ، گرانیت ، گچ ، نمک قره‌باغ و مناطق و مجتمع گردشگری باری ، تپه قولنجی و قیزیل باغچه قوشچی ، و دره‌های با صفای ورگدیز و مواتل و قلعه‌ها و تپه‌های باستانی کاظم‌داشی ، گربند ، کافیر قلعه دربند (اورارتوئی) و هجیل تپه (ماننائی) و کارنا و کوه ۲۲۰۰ متری بگ داغی (محل پرواز کایت‌ها) و دهکده یلکانی مواتل و آرامگاه شاه ابوالقاسم قولنجی و مسجد زیبا و پرشکوه زادگاه دده‌کاتب و آرامگاه حاج عبدالرحمان علیار (کاتبیه) و سد و کلیسای قدیمی جمال‌آباد و گرلان و منزل مسکونی کاظمخان قوشچی از جمیع جهات دارای اهمیت است و اگر اضافه کنیم که انزل زادگاه عارف نامی قرن ۷ ملا علی قوشچی ، محمد قره‌باغی از سرداران شاه اسماعیل در جنگ چالدران ، آیت‌اله قره‌باغی بانی و مؤسس بیمارستان قلب سیدالشهدا اورمیه ، آشیق ذکریا ، فارس طیار (کاتب اوغلو) محبوب داداشپور نویسنده کتاب کاظمخان قوشچی ، سردار حسن کرمی ، شاه‌ویرن کهریزلی از جنگجویان وفادار کاظمخان ، سلمان علیپور قوشچی (نفر اول کنکور سراسری) حاج ناظم قره‌باغی از روشنفکران اواخر دوره قاجار ، فتاح وزیر وقت نیرو ، ایوب قوشچی دارنده ۲ مدال طلای بوکس آسیا ، دکتر غلامرضا محمدزاده چشم پزشک حاذق ، حسن انزلی نویسنده با سابقه استان ، محمدعلی خان شهرک‌بانی صفت کامیونداری آذربایجان غربی و فراد طیار از سرایندگان شعر نو ترکی آنوقت پی خواهیم برد که انزل با پرورش چهرههای ماندگاری چون دده کاتب و کاظیم‌خان قوشچی چه مسیر پرافتخاری را در راه مسیر هویتی اذربایجان پیموده است ، مسیری که با حلقه‌های تاریخی به افشار ، صفوی ، سلجوق ، آق قویونلو ، قره‌قویونلو ، اوغوزو اشکانی ، ماننا ، اورارتو و سومرهای التصاقی و پیوندی زبان و به تاریخ باستانی آذربایجان منتهی می‌شود.
کاظمخان قوشچو عقاب کوهستانی‌های انزل : دده کاتب فاتح قلعه‌های شعر و عرفان
سرزمین آذربایجان به واسطه کوه‌های سر به فلک‌کشیده سهند و ساوالان ، قفقاز و قافلان داغی و رودهای خروشان و آراز ، جغتای ، زولا ، نازلو ، و قزل اوزن و دشت‌های حاصل‌خیز مغان و اورمو و جنگل‌های سرسبز قره‌داغ ، و آستارا و تاریخ کهن اقوام ترک‌تبار سومر ، مانتا ، عیلام مردان و زنان دلاور و فرهیخته‌ای تقدیم فرهنگ و بشریت کرده است که در ساختار تاریخی و هویتی این مرزو بوم تاثیرگذار بوده‌اند و از خیل دلاورانی چون سرخ جامگان ، قاچاق نبی ، عباس میرزا و محمدتقی خان بسیان ، ستارخان و حیدرخان عمواوغلو ، میراث‌داری چون کاظمخان در عصر ناعدالتی‌ها رعب و وحشت بیگانگان و اشرار رنگارنگ به عرصه‌های مبارزاتی سهمگین ورود می‌کند و بیرق سلحشوری خلق آذربایجانی را در غرب این دیار سراسر خون و حماسه برافراشته می‌سازد و ننگ و عار تسلیم و خفت و خواری را از آذری‌های غرب دریاچه اورمیه دور می‌سازد و اما در منطقه دیگر از تاریخ معاصر و از خیل شاعران بزرگ آذربایجان چون نسیمی ، واقف ، فضولی ، شهریار میراث‌دار لایق و شایسته‌ای چون حاج عبدالرحمان علیار (دده کاتب) که به سال ۱۳۰۴ در قصبه قولنجی متولد شده است چون سیمرغی بلند پرواز قله‌های بلند شعر و شاعر آذربایجان را به تسخیر خود در می‌آورد و آوازه نام و آثار بی‌مانندش مرزها را درمی‌نوردد و یکی از سلاطین عرصه‌های شعرترکی در جهان معاصر لقب می‌گیرد این پیر عارف و عالم که بعد از ۸۳ سال و سرودن حدود ۴۰ هزار شعر بزبان ترکی در سال ۱۳۸۷ دعوت حق را لبیک گفته و رخ برنقاب خاک کشید از استوانه‌های شعر ترکی در جهان معاصر بشمار می‌رود.
نکته‌سنجی ، سخنوری ، و تسلط بر فرهنگ غنی اسلام و الهام از قرآن در سرودن شعر چنان حرمت و محبوبیتی به این شاعر آذری ترک‌سرای و ترک‌تبار داده است که نمی‌توان حد و مرزی به آن قائل شد و بی‌هیچ تردیدی دده‌کاتب جز نامداران ، مشاهیر ، عرصه شعر و ادب آذربایجان بشمار می‌روند و گذشت زمان ارزش و اعتبار او را دو چندان کرده است.
آثار ارزشمند دده‌کاتب هر روز بیشتر از قبل با استقبال در رویکرد علاقمندان خاصه فرهنگدوستان مواجه می‌شود و ارزش معانی عمیق و وزین کلمات آموزنده ایشان که بصورت اعجازوار چون حریری در شیرازه‌ای از ردیف و قافیه درهم تنیده شده‌اند تاثیرات عمیقی بر دل و جان مخاطبان می‌گذارد.اینچه‌لی صدف ، اورموگولی ، عشق و عرفان ، گونوموز آیدین چون برگ‌های زرین در کتاب مدنیت آذربایجان می‌درخشند و انوار رهگشایش در زمینه‌های تعالیم اسلامی ، مفاهیم اخلاقی و علوم انسانی ، قلب‌ها و دلها را شیفته خود می‌سازد و اشعارش در مراسمات جشن و سرور ، مجالس ادبی ، فرهنگی و حتی در مراسمات سوگواری به فراوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد و صفحات کتاب‌ها ، مجلات ، روزنامه‌ها و اشعار شاعران و آواز و سرودهای خنیاگران به فراوانی با نام و یاد دده کاتب انس می‌گیرند ، خدمت کم نظیر دده‌کاتب به فرهنگ آذربایجان و زبان ترکی می‌طلبد که یاد و نام این استاد بزرگ همیشه و در همه‌جا به احترام یاد شود و در تکمیل مزار این شخصیت طراز اول دنیای شعر و شاعری تعجیل شود.
اما کاظمخان قوشچو فرزند رضا که به سال ۱۲۴۶ ه – ج در قصبه آن روزی قوشچی متولد شد و سرانجام به سال ۱۳۰۲ در مصافی نابرابر با قوای رضاخانی در کاظم داشی کشته شد عمری پر فراز و نشیب داشته است.
دوره جوانی کاظمخان مصادف با انقلاب مشروطیت و کشمکش‌های بین المللی قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای همچون روسیه ، انگلیس ، ترکیه عثمانی و آغاز افول قدرت قاجار بود.حرکت‌های مردمی محمدتقی خان بسیان ، شیخ محمد خیابانی در خراسان و تبریز و آشوب‌های ابوقداره در لرستان ، شیخ خزعل در خوزستان و طوایف شاه‌زهی و ریگی در بلوچستان و سالاجاف در کرمانشاه و عشایر بختیاری در اصفهان و قشقائی‌ها در فارس با اندک تفاوت‌های زمانی عملاً عنان قدرت را از دست قاجار خارج کرده بود چرا که بغیر از حرکت‌های مردمی شیخ محمدخیابانی و محمدتقی خان و رئیس علی دلداری و در مقطعی میرزا کوچک‌خان مابقی جریانهای مسلحانه مناطق جنوب خراسان (امیر شوکت الملک) کرمان – بندرعباس – بلوچستان (سعیدخان – محمدخان بلوچ – جیهند – جمعه خان) ستم سوی مردمی نداشتند اما غرب آذربایجان بواسطه نزدیکی و همسایگی با دولت‌های روسیه ، عثمانی و عراق تحت حاکمیت ترکان عثمانی و کوهستان‌های عشایر نشین و ماجراها و حوادث داخلی روسیه و عثمانی و بی‌خبری و ضعف دولت مرکزی قاجار عملاً در سراشیبی ناامنی قرار گرفته بود تحرکات دارو دسته سمکو ، و جیلوهای مارشیمونی ، پطروسی ، و آندرانیکی خوی ، اورمیه ، سلماس ، انزل ، سولدوز حاکم کرده بود.
حوادث جدی منطقه نشان داد که هدف از پاکسازی قومی و نژادی آذری‌های غرب آذربایجان که به نسل‌کشی و کشتار ۲۰۰ هزار نفر از مسلمانان آذری منجر شد بدون طرح و برنامه و بلند مدت نبوده است.
از جمعیت آذری‌ها ، ساقط کردن مردم از هستی و زندگی ، مهاجرتهای هدفدار به آذربایجان ، زمینه‌سازی ادعاهای پوشالی و توسعه‌طلبانه همه و همه در راستای تصرف و اشغال و جعل اسامی دیگر بر سرزمین همیشه ترک‌تبار غرب آذربایجان بوده است سناریوی که هنوز زوایای آن دررسانه‌ها و اهداف و نیات جریانات دنباله‌رو و اگرایانه قابل لمس است و شهادت ۱۰ هزار مرزدار در طول ۳۳ سال گذشته خود مبین این ادعاست .
اما پازل تکمیلی تسخیر غرب آذربایجان در حد فاصل اورمیه و سلماس و در منطقه انزل با دلاوری‌ها و تدابیر کاظمخان و حمایت‌های مردمی مسلمانان آذری و استقرار جنگجویان کاظمخان در کاظم داشی رنگ حقیقت به فرد نگرفت هرچند ۵۰% از مردم قوشچی و هزاران نفر از اهالی انزل در این مصاف نابرابر قربانی شدند و اقتصاد و کشاورزی منطقه لطمات جبران‌ناپذیری را متحمل شد و هزاران نفر بی‌خانمان شده و به دیگر نقاط مهاجرت کردند ولی بیرق سلحشوری مسلمانان آذری در قلعه کاظم‌داشی با حمایت‌های اهالی منطقه وزیدن گرفت و کاظمخان با تدابیر و جسارت و دوراندیشی که در کتاب ارزشمند کاظمخان قوشچی (محبوب داداشپور) آمده است.
« نگذاشت تا سرزمین آذربایجان که از پگاه تاریخ و از عصر سومرها ، ماننارها ، اورارتوها ، عیلامی (نیاکان اولیه و التصاقی زبان آذری) ترک تبار رنگ و بو و اسم غیر بخود بگیرد « و لذاست خدمات کاظمخان قوشچی تنها مواظبت و نگه‌داری از جان دهها هزار نفر در قلعه قیرخلار (کاظم داشی) محدود نبوده و نیست فراز و نشیب‌ها ، محاصره قلعه کاظم داشی حتی اسارت کاظمخان و فزونی آمار دشمنان و مصاف و پایداری و مقاومت کاظمخان دست آوردهای زیادی به همراه داشت که استمرار هویت فرهنگی آذری‌ها ، تاریخ سازی ، دشمن‌سازی ، آموزش مقاومت ، تسلیم نشدن ، وفاداری به خلق ، میهن پرست ، مدیریت تحت شرایط سخت ، عدالت در معیشت ساکنان قلعه فرماندهی مدبرانه جنگجویان مواضع صادقانه و شجاعانه در مصاف با ترفندها و سناریوهای اغوا کننده حکومتی و دول انگلیس و عثمانی ، به ارث گذاشتن روحیه هوشیاری و شجاعت و از آن جمله‌اند و سطور فوق در تمامی ۷ سال مقاومت مسلحانه کاظمخان که از خان تختی تا نزدیکی نوشین شهر را در بر می‌گرفت قابل استناد است مساعدت و هم‌یاری با مسعود دیوان لکشانی و عبداله کهنه شهری ، مواضع شجاعانه در مقابل تهدیدات کنسول انگلیس و سپهبد جهانبانی ، مساعدت آیت اله عرب‌باغی ، حمایت از سربازان بی‌پناه مدیریت کشمکش‌ها و جذب دهها و صدها جنگجو از مناطق کهریز ، عسگرآباد ، مرنگلر ، مقاقل ، باری ، قره‌باغ ، گوورچین قلعه ، بویداش ، قالتانی ، قره قشلاق ، قولنجی (میرزاعلی) جمال‌آباد ، ساعتلو (سیف‌اله) سلطان احمد (عرض) و حتی از ترکان عثمانی (الفت افندی – محمد افندی …) و ضربات مرگبار بر دارو دسته اشرار و توسعه‌طلبان و عوامل بیگانه که مسلسل‌وار در طی ۷ سال روی داد بر درستی مواضع کاظمخان دلالت دارد چرا که ماهیت جریانات و حوادث نشان می‌دهد نهضت مقاومت کاظمخان سمت و سوی مردمی داشته و حرمت و احترام افکار عمومی و دوستداران فرهنگ آذربایجانی مهر تاکید است بر مشروعیت حرکت و مبارزات کاظمخان در سیاهترین عصر غرب آذربایجان در طول ۲۰۰ سال گذشته که قداره بندان و سیاست‌بازان و عدم تدبیر دولتیان و عدم تسلیح و هوشیاری آذری‌ها به آن رنگ و روی فاجعه داده بود و تنها مجاهدت‌ها و خون به ناحق ریخته شده کاظم خان توانست از اجرای نقشه کامل سمکوها ، مارشیمون‌ها ، جلوگیری کند
بیل ای جلاد ، باش اگمه‌رم من
قول ائیله ییب ساتاسان
زیندانا سالاسان
آمان ایستمه‌رم
مرد اوله‌رم ، مرد
باشیمی غفلتدن اوزسه‌ده بالتادان
فجایع عسگرآباد ، قتل و عام حدود ۲ هزار نفر از اهالی قوشچی ، اقتدامات جنایتکارانه سرمه در سلماس و کهنه شهر ماهیت دشمنان مشترک نهضت کاظمخان را نشان می‌دهد.
تعلق دده‌کاتب و کاظمخان به منطقه انزل و قولنجی و قوشچی که منشا خدمات متفاوتی در زمان‌های مختلفی بودند بواسطه اشتراکات دینی ، زبانی و جغرافیای برگ زرینی است بر اوراق هویتی آذری‌های مسلمان انزل ، آذربایجان و ایران اسلامی ، یعنی دده‌کاتب با سرودن حدود ۴۰ هزار بیت شعر به زبان ترکی چنان خدمت عظیمی به فرهنگ آذربایجانی کرده است که تنها می‌تواند با خدمات محمود کاشغری ، مولوی ، فضولی ، شهریار قابل مقایسه باشد ، آوازه نام و اشعار دده‌کاتب فراتر از قولنجی ، انزل ، غرب آذربایجان است .
اشعار دده‌کاتب مرزها را در نوردیده و تا جهان است آثار ارزشمند این استاد گرانقدر در جان و دل ملل مختلف و ترک تباران ایران و جهان جای خواهد داشت و مبارزات و جانفشانی کاظمخان قوشچی هم تا اسمی از آذربایجان بر روی نقشه‌های جغرافیای و تا کتابی از تاریخ این دیار در دست باشد و تا هر زمانی که نامی از قوشچی و کاظم داشی در چهارچوب آذربایجان موجود باشد و تا هر زمانی که فطرت‌های پاک مدافع سلحشوران، دلاوران ، آزاده‌گی و تا عصری که سردارانی چون آتروپاتن ، سرخ جامگان ، جلال‌الدین خوارزمی ، عباس میرزا ، ستارخان ، سعید سلماسی ، حیدرخان عمواوغلو ، مهدی باکری در صفحات تاریخ آذربایجان حیات دارند کاظم خان نیز حیات دارد.
نویسنده : غلامرضا غلامی قوشچی
برگرفته از دورنانیوز
مقالات بازتاب دهنده نظرات و دیدگاههای آراز نیوز نمی باشد و صرفا جهت تنویر افکار عمومی منتشر می شوند.
I.N
