خبر وفات استاد دکتر محمد حسین مبین، به عنوان یکی از برترین، فداکارترین و مبارزترین چهره های پزشکی آزربایجان، ایران و شاید جهان، چشمها را بار دیگر متوجه معدود انسانهایی نمود که تمامی عمر، توان علمی و امکانات مالی خود را بصورتی کاملا متواضعانه و بدون هرگونه چشمداشت، در چند جبهه متفاوت، فدای انسان، انسانیت، حریت، عدالت، زبان ترکی و البته حقوق ملت آزربایجان کرده اند.

باتوجه به نوع و گستره فعالیتهای مرحوم دکتر مبین می توان گفت که وی نیز همانند مرحوم پروفسور دکتر جواد هیئت، یکی از برترینهای زمانه خود در عرصه علمی، پزشکی، تاریخی و ادبی بوده است.

اما دو جنبه بسیار مهم از زندگی ایشان بعد از مرگ وی همچنان پنهان مانده که آنهم بی تردید ناشی از تواضع و تعهد مرحوم مبین می باشد.

نخستین جنبه پنهان حیات این مرد بزرگ، حضور ایشان در فرقه دمکرات آزربایجان و فعالیتهای گسترده وی به رغم سرکوب شدید این فرقه مردمی در بعد نسل کشی هولناک ۲۱ آذر سال ۱۳۲۵ از سوی ارتش شاهنشاهی ایران است.

مرحوم استاد پروفسور دکتر محمدعلی فرزانه، مرحوم دکتر مبین را یکی از مبارزان جسوری می داند که به رغم خاموشی فرفه دمکرات در آزربایجان، همچنان در جنوب ارس ماند و همراه با دیگر مبارزان موثر آن زمان چون جعفر فرزانه (که نام وی نیز مغفول مانده)، در برابر رژیم پهلوی به مجادله شجاعانه و اشکار خود تا قیام خونین ۳۰ تیر سال ۱۳۳۱  برای ساقط کردن دولت قوام السلطنه که همراه با محمدرضا شاه پهلوی عامل اصلی نسل کشی و غارت آزربایجان بود ادامه داد.

پس از قیام ۳۰ تیر، دکتر مبین با مشاهده اختناق سنگین سیاسی و حضور بارز قدرتهای خارجی در صحنه سیاسی ایران و متعاقب آن وقوع کودتای ۲۸ مرداد، بر بُعد فعالیتهای علمی خود افزود و تبدیل به یکی از برترین و مبتکرترین شخصیتهای پزشکی آزربایجان و ایران گردید.

تالیفات ادبی وی در زمینه شعر و فولکلور آزربایجان و نیز ادبیات کودکان که به زبان ترکی نوشته شده است حکایت از عشق عمیق به وطن، ذهن حکیم و روح لطیف وی دارد.

اما مرحوم استاد دکتر محمد حسین مبین علاوه بر برخورداری از این کارنامه درخشان علمی، مبارزاتی و ادبی، واجد جنبه پنهان و البته بسیار مهم دیگری نیز هست.

وی همراه با مرحوم استاد پروفسور دکتر محمد علی فرازنه، یکی دیگر از نویسندگان کتاب مرجع و بسیار تاثیرگذار-گذشته چراغ راه اینده است- می باشد.

همانگونه که می دانیم این کتاب مرجع، در اواسط دهه پنجاه توسط جمعی از نویسندگان که خود را با نام اختصاری -جامی- معرفی کرده اند، نخست بصورتی محرمانه چاپ شده و بگونه ای تدریجی در اختیار خوانندگان قرار گرفته و سپس به دفعات و در دهها هزار نسخه تجدید چاپ و منتشر شده است.

مولفین فروتن این اثر کم نظیر تاریخی قسم یاد کرده اند که نام آنان بعد از مرگشان منتشر شود.

این کتاب تحلیلی که بی تردید یکی از برجسته ترین، صحیح ترین و موثرترین کتب تاریخ معاصر آذربایجان و ایران در خلال سال های حساس ۳۲ – ۱۳۲۰ می باشد، در شرح وقایع و تحلیل رویدادها، از قلمی صادقانه و عالمانه و تحلیلی عمیق و دقیق برخوردار است و خواننده کتاب را با خود به میان پر حرکت ترین و پرتاثیرترین دهه جنبش آزادیخواهی آزربایجان و ایران، بعد از انقلاب عظیم مشروطیت، می برد.

به یقین کتاب -گذشته چراغ راه اینده است- همانند چراغ پرفروغی است که همچنان گذشته را برای آیندگان روشن خواهد کرد حتی اگر چراغ حیات نویسندگان ان یک به یک خاموش شود.

فرزاد صمدلی

۶ اکتبر سال ۲۰۱۵