آزربایجان خالق جومهوریتی’نین قورولماسیندا بؤیوک اَمه یی اولموش، عادیل خان زیادخانوف’ون عؤمور یولو…
عادیل خان ابولفتح خان اوغلو زیادخانوف ۱۸۷۲-جی ایل سئنتیابرین ۲۵-ده گنجه’ده آنادان اولموشدور. او، روس ایشغالجیلارینا قارشی قهرمانلیقلا دؤیوشه‌رک شهید اولان گنجه خانی جاواد خان زیاداوغلو قاجار’ین نتیجه‌سی‌دیر. آناسی آذر همایون ایسه عباس میرزا قاجار’ین نوه‌سی، شاهزاده به‌ن میرزا قاجار’ین قیزیدیر.
ایلک تحصیلینی خصوصی معلم یانیندا آلان عادیل خان زیادخانوف سونرا گنجه مدره‌سه‌سینده اوخوموشدور. موسکو دؤولت اونیوئرسیتئتینین حقوق فاکولته‌سینی بیتیریب، وطنه دؤنَرک، امک فعالیتینه باشلاسا دا اونو مشهورلاشدیران اجتماعی-سیاسی فعالیتی اولموشدور.
آنا دیلی ایله یاناشی فارس، روس، فرانسیز، اینگیلیس دیللرینی ده موکمل بیل‌ن، خاریجی اؤلکه‌لرده چاپ اولونان قزئت، ژورنال و کیتابلاری گنجه’یه گتیرتدیریب اوخویان عادیل خان ۱۹۰۵-جی ایلده باکی’دا خئیرییه‌چی حاجی زین العابدین تقی یئو’ین وسایطی و علی مردان بی توپجوباشوف’ون رئداکتورلوغو ایله روس دیلینده نشر اولونان «کاسپی» قزئتینه مقاله‌لر یازیر.
قافقاز موسلمانلاری آدیندان چار ۲-جی نیکولایا علی مردان بی توپچوباشوف’ون حاضیرلادیغی پئتیسییانی ایمضالایان عادیل خان زیادخانوف گنجه یاخینلیغیندا، حاجی کند یایلاغیندا کئچیریلن توپلانتینین دا تشکیلات‌چیلاریندان اولموشدور. بو توپلانتیدا توپچوباشوف قافقاز موسلمانلارینین سیاسی، سوسیال، اقتصادی احتیاجلاریندان دانیشمیش، یئرلی و موستقیل بلدییه، ویلایت مجلیسی، کند ایداره هئیتینین یارادیلماسینین واجیبلیگینی وورغولامیشدیر.
خالق کوتله‌لرینی معاریفلندیرمک و سئچکیلره حاضرلاماق اوچون عادیل خان زیادخانوف’دان، علی اکبر بی رفیبیوف’دان، علی اکبر بی خاص محمدوف’دان و جهانگیر خویسکی’دن عبارت قروپ یارادیلمیشدیر. آپاریلان ثمره‌لی ایشلر اؤز بهره‌سینی وئرمیش، گنجه بلدییه‌سینه ۵۵ موسالمان سئچیلمیشدیر. چار ایداره‌سی بو نماینده‌لری تانیماق ایسته مه دگینی بیلدیرسه ده اونلار ایجلاسلارینی داوام ائتدیرمیشلر.
۱۹۰۵-۱۹۰۷-جی ایللرده قافقاز’ی بوروموش ائرمنی-موسلمان توققوشمالارینی یاتیرماق اوچون ۱۹۰۶-جی ایلده تبیلیس’ده جانیشینین رهبرلیگی آلتیندا ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سینی نیظاملایان ییغینجاقلار تشکیل اولونموشدور. بو ییغینجاقلاردا عادیل خان زیادخانوف قطعییتله اؤز میللتینین منافعینی مدافعه ائتمیشدیر. گنجه’ده یارادیلان «دیفاع» تشکیلاتینین فعاللاریندان اولان عادیل خان زیادخانوف ۱۹۰۸-ده شرقی و قربی آوروپا اؤلکه‌لرینه سیاحت ائد‌رک گؤردوکلرینی ۱۹۰۹-جی ایلده «آوروپا’یا اوچ آیلیق بیر سیاحتیم» آدییلا نشر ائتدیرمیشدیر.
قافقاز موسلمانلاری شوراسی’نین ۷ عضووندن بیری ده عادیل خان زیادخانوف ایدی
شاماخی بؤلگه‌سینده بولشئویک’لرله بیرلشمیش ائرمنی و مالاکان سلاحلی دسته‌لری موسلمانلاری کوتلوی صورتده قیراندا اورایا گنجه’دن گؤندریلن سلاحلی کؤنوللولرین تشکیلاتچیلاری سیراسیندا عادیل خان زیادخانوف’دا اولموشدور.
۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده تبیلیس’ده آزربایجان خالق جومهوریتی’نین قورولدوغو اعلان اولونور. یئنی یارانمیش حکومتین مؤحکملنمه‌سی، اؤلکه داخیلینده‌کی قارشیقلیغا سون قویولماسی اوچون عادیل خان زیادخانوف الیندن گَلَنی اسیرگه میر. ۱۹۱۸-جی ایلین اوکتیابرین ۳۰-دا تشکیل ائدیلن یئنی حکومتده عادیل خان زیادخانوف خاریجی ایشلر ناظرینین موعاوینی تعیین ائدیلسه ده اصلینده ناظر وظیفه‌سینی ایجرا ائدیر. چونکی همین واخت ناظر تعیین ائدیلمیش علی مردان بی توپچوباشوف ایستانبول’دا ایدی و اورادان دا نماینده هئیتینین باشچیسی کیمی پاریس سور’له دانیشیقلارینا گئتمَلیدی.
گنج آزربایجان جومهوریتی’نین خاریجی سیاستینین فورمالاشماسیندا بؤیوک امه یی اولان عادیل خان زیادخانوف، داخیلی ایشلر ناظری بئهبود بی شاهتاختلی ایله بیرلیکده ۱۹۱۸-جی ایل نویابرین ۱۶-دا باکی’یا گلن اینگیلتره حربی قوه‌لرینین کوماندانی، گئنئرال و.تامسون’و آزربایجان حکومتی آدیندان قارشیلاییب اونونلا دانیشیقلار آپارمیشدی. دانیشیقلاردا اساس دقت اونا یؤنلدیلمیشدیر کی، گئنئرال و.تامسون’و آزربایجانین داخیلی ایشلرینه قاریشمایاجاق.
فتحعلی خان خویسکی باش ناظر و خاریجی ایشلر ناظری تعیین ائدیلنده گنج دؤولتین خاریجی سیاستینین فورمالاشماسیندا موهوم ایشلر گؤرموش عادیل خان زیادخانوف’و اؤزونه معاوین تعیین ائدیر. او، قونشو دؤولتلرله موناسیبتلری ایستابیللشدیرمه‌یه چالیشماقلا یاناشی آزربایجان دؤولتینی دونیایا تانیتماق ایسته ییر. بو مقصدله تورک و فرانسیز دیللرینده یازدیغی «آزربایجان» کیتابینین ۲ مین نوسخه‌سینی ۱۹۱۹-دا پاریس’ه – وئرسال سور’له کونفرانسیندا آزربایجان نماینده هئیتینین باشچیسی توپچوباشوف’ا گؤندریر.
عادیل خان زیادخانوف’ون بو کیتابینی علی مردان بی توپچوباشوف آوروپا اؤلکه‌لرینده، آمئریکا و کانادا’دا یاییر. بولشئویک’لَره و موختلیف یؤنلو تشکیلاتلارا خیدمت ائد‌نلر گنج آزربایجان دؤولتینین یئریتدیگی سیاستی کسکین تنقید آتشینه توتاندا زیادخانوف یازیردی: «باکی’دا ۱۰ مین سلاحسیز موسلمانینی، اوشاغین، قادینین، قوجانین قانی آخیدیلدی. تأسف کی، بو قانلی فاجعه‌ده باشی پوزوق روس سولداتلاری دا ندنسه بیردن-بیره دؤنوب، بولشئویک اولدو. بس او زاماندا دئموکراتییانین بؤیوک اساسلارینی اؤزلرینه شعار و ایقتیباس ائد‌ن جنابلاری نَر‌ده ایدی کی، پایتاختیمیزین کوچه‌لری فهله مئییتلری ایله دولموشدو. آشکاردیر کی، ائرمنی قوشونو بولشئویک آدی و بایراغیندان ایستیفاده ائدیب، میللی عداوت اوزریندن موسلمانلارا آتش آچمیشدی…».
آزربایجان موستقیللیگینی اعلان ائتسه ده اونا قارشی سرت تپگی گؤستر‌ن دؤولتلردن بیر ده ایران’ایدی. دینداشیمیز اولان، اوزون ایللر بیر دؤولتین ترکیبینده یاشادیغیمیز، عینی مدنیتدن بهره لندییمیز قونشو اؤلکه‌نین سرت مؤقع توتماسینی یومشالتماق اوچون آزربایجان حکومتی تئهران’دا آزربایجان دیپلوماتیک نومایندلیگینین یارانماسی حاقیندا ۱۹۱۹-جو ایل ایون ۱۶-دا قرار وئریر. اوکتیابرین ۴-ده نومایندلیگین ایجادی تصدیقه لنیر و ناظر معاوینی عادیل خان زیادخانوف نومایندلیگین باشچیسی تعیین ائدیلیر. عادیل خان زیادخانوف’ون تئهران’ا گئدیشینی ایران قزئتلری «اؤزوموزونکو گلدی» دئیه قئید ائدیرلر. بو دا سببسیز دئییلدی. ایران شاهی و بیر چوخ وظیفه‌لی شخصلر قاجار’لار سولاله‌سیندن اولدوغو کیمی، عادیل خان زیادخانوف’و دا قاجار سولاله‌سیندن ایدی.
آوروپا’یا سفره چیخان ایران شاهی ۱۹۱۹-جو ایل آوقوست آیینین ۱۶-دا یول اوستو باکی’دا دایانمیش، شاه «مئهریبان قوناق پرورلیک اوچون آزربایجان حوکومتینه میننتدارلیغینی» بیلدیرمیشدی. باکی’دان قاتارلا یولا دوشن ایران شاهینی عادیل خان زیادخانوف باطوم’ا قدر موشاییعت ائتمیسشدیر. یولدا زیادخانوف ایران’ین یئنی خاریجی ایشلر ناظری، پاریس سور’له کونفرانسیندا ایران نماینده هئیتینین باشچیسی فیروز میرزا نصرت الدوله ایله ده دونیانین مؤوجود دورومو موعضوسوندا صحبتلر ائتمیشدیر.
۱۹۲۰-جی ایل یانوارین ۱۱-ده پاریس سوله کونفرانسینین عالی شوراسی آزربایجان موستقیللیگینی تانیمیش‌دی. بو موناسیبتله یانوارین ۱۴-ده باکی’دا کئچیریلن شنلیکلرده چیخیش ائد‌ن ایران کونسولو آغا سید ضیاء الدین طباطبایی بیلدیرمیشدی کی، ایران یاخین گونلرده آزربایجان جومهوریتینی رسماً تانییاجاق.
باکی’دا مارت آییندا کئچیریلن آزربایجان-ایران کونفرانسیندا آزربایجان جومهوریتی حوکومتی ایله ایران شاهنشاه حکومتی آراسیندا موقاویله لاییحه‌سی حاضیرلانمیشدیر. مارتین ۲۰-ده موقاویله‌نی آزربایجان جومهوریتی آدیندان خاریجی ایشلر ناظری ف.خویسکی، عدلیه ناظری خسم محمدواف، یوللار ناظری خ.ملیکاسلانوف و ایران شاهنشاه حوکومتی آدیندان قافقاز’دا ایران میسسییاسینین باشچیسی و فوق هالعاده ائلچیسی طباطبایی ایمضالامیشدیر.
ایران’دا اولارکن عادیل خان زیادخانوف «آزربایجان: تاریخی، ادبیاتی و سیاستی» آدلی کیتابینی یئرلی سویداشلاریمیز آراسیندا پولسوز پایلامیش، «قله‌مین اوچوشو» آدلی ایکی حیصه‌لیک کیتابینی ایسه فارس دیلینده نشر ائتدیرَرک آزربایجان’ین آزادلیق اوغروندا چارپیشماسیندان اطرافلی سؤز آچمیشدیر.
جومهوریت سوقوطا اوغرادیقدان سونرا بولشئویک’لر قارداشی، دیپلومات و دؤولت خادیمی ایسماعیل خانی گوللَله‌سلر ده، آزربایجان’داکی مال-مولکلرینی موصادیره ائتسه‌لر ده دیپلوماتیک فعالیتینی داوام ائتدیرمیشدیر. ۱۹۲۱-جی ایل ایون ۲۲-ده سووئت حکومتی اونون دیپلوماتیک فعالیتینی دایاندیرمیشدیر بون‌دان سونرا وطنه دؤنمه‌یَرک ایران’دا قالیب تئهران بلدییه ایداره‌سینده، ۱۹۲۶-جی ایلین دئکابریندان سوسیال تأمینات ناظیرلیگینده کند تصروفاتی شعبه‌سینده، ۱۹۲۷-جی ایلد‌ن تبریز’ده دمیریول و گمیچیلیک ایداره‌سینده ایشلمیشدیر.
۱۹۳۴-جو ایلده ایستانبول’ا کؤچن عادیل خان زیادخانوف عؤمرونون قالان حیصه‌سینی تورکییه’ده یاشامیش، ایستانبول اونیوئرسیتئتینده درس دئمیش، کئچمیش موباریزه یولداشلاری شفی بی روستم بیلی، خلیل بی خاصم محمدلی، ناغی شئیخ زامانلی، حسین بی میرزا جاماللی و باشقالاری ایله بیرلیکده موهاجیرتده آزربایجان داعواسینا اؤز تؤحفه‌سینی وئرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. عادیل خان زیادخانوف ۱۹۵۴-جو ایلده ایستانبول’دا وفات ائتمیشدیر.
سووئت حکومتی داغیلدیقدان سونرا عادیل خان و قارداشی ایسماعیل خان خالقا اولدوغو کیمی تانیدیلماغا باشلانمیشدیر. ۱۱-جی اوردونون ۱۹۲۰-جی ایل مایین ۵-ده وئردیگی دئکرئتله موصادیره اولونموش زیادخانوف’لارین ائوی سونرالار گنجه تاریخ-دیارشوناسلیق موزئیینه چئوریلمیشدیر.
عرب الیفباسینا کؤچوروب حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی امکداشلاری