خالقیمیزین میللت سئور اوغلو، حسین جاوید…
افغانیستان’دا، عراق’دا، مصر’ده، سورییا’دا و … اؤلکه‌لرده هر گون قان آخیدیلیر. بیر سؤزله موستملکه‌چیلرین شرقده تؤرتدیگی قیرغینلار، فاجعه‌لر آرا وئرمیر.
حسین جاوید’ین اؤلوموندن ۷۲ ایله یاخین کئچسه ده اونون نیفرتله دامغالادیغی ایبلیس یئنه ده میدان سولاماقدادیر. حسین جاوید’ده سانکی گونوموزون حادثه‌لرینی قلمه آلیب. شاعر فیلوسوفا گؤره دونیانی لرزه‌یه سالماق، اینسانلاری قورخو و خوف ایچینده یاشاتماق دئییل، ساکیتلیک و دینجلیک یاراتماق هنردیر. اونا گؤره ده؛ کسسه هر کیم‌سه قان ایزینی، قورتاران داهی اودور، یئر اوزونو!-میصراعلارینین یازیب.
۱۸۸۲-جی ایل اوکتیابرین ۲۴-ده ناخچیوان شهرینده، دیندار بیر عائله‌ده دوغولان حسین عبدالله اوغلو راثی‌زاده ایلک تحصیلینی دوغولدوغو شهرده‌کی ایبتیدایی مکتبده آلیب. ۱۸۹۴-۱۸۹۸-جی ایللرده گؤرکملی معاریف‌چی محمدتقی سید’ینین آچدیغی «مکتبی-تربییه»ده اوخویان حسین معلمینین تأثیریله «گولچین» و «سالیک» ایمضالاری ایله عروض وزنینده شعرلر یازماغا باشلاییب.
بؤیوک قارداشی محمد’ین اوخودوغو تبریزده‌کی طالیبیه مدره‌سه‌سینده ۱۸۹۹-۱۹۰۳-جو ایلده اوخودوقدان سونرا بیر مدت ناخچیوان’دا معلملیک ائدیب. گؤزلری خسته اولدوغوندان معالیجه اولونماق اوچون ۱۹۰۵-جی ایلده ایستانبول’ا گئدن حسین راثی‌زاده اورادا رضا توفیک’له تانیش اولوب و اوندان فردی درس آلیب. بؤیوک عالیم و پئداقوق رضا توفیک اونون ایستعدادینی گؤررک ایستانبول اونیوئرسیتئتینده اوخوماسی اوچون ضمانت وئریب.
۱۹۰۹-جو ایلده ایستانبول اونیوئرسیتئتینی آزاد دینله ییجی کیمی بیتیر‌ن حسین راثی‌زاده گئری دؤندوکدن سونرا ناخچیوان’دا، باکی’دا ایران کونسوللوغونون آچدیغی «ایتتیحاد» مکتبینده معلم ایشله‌ییب. ایلک درام اثری اولان بیرپرده‌لی «آنا» اثرینی ده ۱۹۱۰-جو ایلده تاماملاییب.
آزربایجان’دا منظوم دراماتورگییانین اساسینی قویان حسین راثی‌زاده بوندان سونرا سوی آدی ایله دئییل، قبول ائتدیگی جاوید لقبیله مشهورلاشیب.
ایستانبول اونیوئرسیتئتینین ماذونو، گنج یاشلاریندا دونیاسینی دَییشمیش، ادبیاتشوناس عالیم عبدالله سورون دعوتیله ۱۹۱۲-جو ایلده گنجه’یه گئدن حسین جاوید اوراداکی «مدرسه ی-روحانیه»ده درس دئمه‌یه باشلاییب. مدره‌سه‌نین سون صینفینده اوخویان ولی خولوفلو ایله تانیش اولوب. اونلار سونرالار باکی’دا گؤروشوب و گیزلی فعالیت گؤستر‌ن تشکیلات‌دا بیرگه چالیشیبلار.
عبدالله سورون اؤلوموندن سونرا گنجه’ده چوخ قالمایان حسین جاوید ۱۹۱۳-جو ایلده تیفلیسه گئده‌رک اوراداکی ایران کونسوللوغونون آچدیغی «اتفاق» مکتبینده درس دئییب و همین ایل ده یازدیغی شعرلرین بؤیوک بیر قیسمینی توپلایاراق «کئچمیش گونلر» آدی آلتیندا چاپ ائتدیریب.
ایجتیماعی-سیایاسی لیریکایا داها چوخ مئیل ائد‌ن شاعر یارادیجیلیغینین ایلک ایللرینده اینسانلارا ایشیقلی حیات، آزاد گله‌جک یولو آراییب. بوتون بونلار اونو آزربایجان’دا رومانتیزم جریانینین بانیلریندن بیری کیمی تانیدیر.
قافقاز’ین مرکزی شهری ساییلان تیفلیس’ده‌کی ادبی موحیط حسین جاوید’ین بیر صنعتکار کیمی فورمالاشماسینا دا تأثیر ائدیب. اورادا یاشادیغی ایللرده آزربایجان ادبیاتیندا ایلک منظوم فاجعه اولان «شئیخ صنعان» اثرینی یازیب. بو اثرده صوفیلرین گؤروشلرینین تأثیری اؤزونو قاباریقلیغی ایله گؤستریب. یوکسک بدیعی دَیرینه و ایدئیاسینداکی عوموم بشریلییه گؤره اوزون ایللر آزربایجان صحنه‌سینین سئویلن اثرلری کیمی رئپئرتواردا قالیب. «شئیخ صنعان» یالنیز آزربایجان صحنه‌سین‌ده دئییل ترجومه ائدیله‌رک قونشو اؤلکه‌لرده ده گؤستریلیب.
بیرینجی دونیا ساواشینین باشلاماسی جاوید یارادیجیلیغینا دا تأثیرینی گؤستریب. ایجتیماعی-سییاسی لیریکایا مئییللی شاعر «حرب و فلاکت»، «حرب اللهی قارشیسیندا» شعرلرینده، ائل‌جه ده «ایبلیس» فاجعه‌سینده ایمپئریالیستلرین خالقلاری اسارت آلتینا آلماق اوچون تؤرتدیگی قانلی ساواشلاری غضبله تنقید ائدیب.
«مارال»، «شئیدا»، «آفت» دراملاری ایله دوشونجه‌لرینی تاماشاچیلار آراسین‌دا بؤلوشن حسین جاوید بیر تورانچی کیمی تانینماغا باشلاییب.
تیفلیس’دن باکی’یا دؤنرک «صفا» مکتبینده درس دئین حسین جاوید بؤیوک تورکچو و تورانچی کیمی تانین‌سا دا سیاسی تشکیلاتلارا مئییللی اولماییب. حتی آزربایجان خالق جومهوریتینین قورولماسیندا دا فعال ایشتیراک ائتمه‌ییب.
روسییا’دا حاکمیتی سلاح گوچونه اله آلمیش بولشئویک’لرین یاردیمی ایله باکی’دا یاراتدیلمیش اویونجاق باکی کومیسسارلیغی ۱۹۱۸-جی ایلین مارتیندا ائرمنی سلاح‌لی دسته‌لرینی موسلمانلاری قیرماغا تحریک ائدیب. اون مینلرله اینسانین غدارلیقلا اؤلدورولدویو گونلرده ائرمنی سلاح‌لیلاری بیر چوخ موسلمان وارلیلارینی گیروو گؤتوررک اونلاری بؤیوک مبلغده پول موقابیلینده آزاد ائتدیکلری زامان حسین جاوید’ی ده گیروو گؤتوروبلر. وار-دؤولتی، پولو اولمایان شاعر بیر تصادف نتیجه‌سینده ساغ قالیب.
ائرمنی سلاح‌لیلارینین الین‌دن قورتاردیقدان سونرا تبریز’ه گئد‌رک بیر مدت اورادا یاشایان حسین جاوید سونرا ناخچیوان’ا گلیب. شاعرین ۱۹۱۸-۲۰-جی ایللرده حیاتی چوخ چتین و آغیر کئچیب. دئمک اولار کی، یارادیجیلیقلا مشغول اولا بیلمه دییندن جدی بیر اثر یارادا بیلمه‌ییب.
بولشئویک’لر قافقاز’ی ایشغال ائتدیکدن سونرا یئنیدن باکی’یا دؤنمه‌لی اولان حسین جاوید تئکنیکومدا درس دئمکله یاناشی جدی بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولوب. ۱۹۲۲-جی ایلده «پیغمبر»، ۱۹۲۵-جی ایلده «توپال تئیمور»، ۱۹۳۳-جو ایلده «سیاوش»، ۱۹۳۵-جی ایلده «خیام» و باشقا محتشم اثرلرینی یارادیب. منظوم «آذر»داستانی اوزرینده ایشله‌ییب.
سووئت حکومتی صینفی موباریزه‌یه، آتئیزمه، میللی دیرلرین آرادان قالدیریلماسینا چالیشسا دا حسین جاوید’ی اؤز یولوندان دؤندره بیلمه‌ییب. نه تعقیب و تضییقلر، نه مطبوعاتدا آرا وئرمه‌یه‌ن تنقیدلر، نه موکافاتلار تورکچو-تورانچی شاعری یولوندان دؤندره بیلمه ییب. او، توران’ین قیلینجلا، ساواشلارلا برپا اولونماسینی ایسته‌مه‌ییب. اینسان سئور، هومانیست شاعر، بابالارینین قوردوغو محتشم دؤولتلرین برپاسینی دئموکراتیک، مد‌نی بیر یوللا قورولماسینی آرزولایاراق دئییر:
توران’ا قیلینجدان داها کسکین اولو قوت،
یالنیز مدنیت، مدنیت، مدنیت!
۱۹۳۷-جی ایل ایونون ۳-ده حسین جاوید’ی ده گیزلی تشکیلاتین عضوو کیمی مسلک داشلاری ایله بیرلیکده حبس ائدیبلر. اونون گیزلی تشکیلاتداکی فعالیتی او قدر جدی اولمادیغیندان تبلیغ ائتدیگی تورکچولوک-تورانچیلیق ایدئیالارینا گؤره سوچلاییبلار. بیر ایل چکن ایستینتاقدان سونرا اونا سککیز ایل ایش وئریب ماقا’دان ویلایتینده‌کی اصلاح امک دوشرگه‌سی آدلان‌دیریلان حبسخانایا گؤندریبلر. چتین و آغیر ایش، هاوانین سرتلیگی، نورمال قیدالانماما شاعری علیل وضعیتینه سالیب. اودور کی، اونو ماقا’داندان ایرکوتسک ویلایتی تایشئت رایونو شئوچئنکو کندی یاخینلیغینداکی علیللرین حبس دوشرگه‌سینه گؤندریبلر. بؤیوک شاعر-فیلوسوف ۱۹۴۱-جی ایل دئکابرین ۵-ده بورادا دونیاسینی دییشیب.
۱۹۵۶-جی ایلده سووئت رئژیمینین محو ائتدیگی اینسانلارین بیر چوخونا فیزیکی برات وئریلدیکده ادبیاتچیلار، تاریخچیلر، اجتماعی-سیاسی خادیملر و ژورنالیستلر ثبوت ائتمه‌یه چالیشیبلار کی، رئپرئسسییایا معروض قالان شخصلرین هئچ بیر گوناهی اولماییب. اونلار سووئت رئژیمینین جوشغون تبلیغاتچیلاری اولوبلار. سووئت حکومتی داغیلدیقدان سونرا خصوصی خیدمت اورقانلارینین آرخیولری آچیلان‌دا آراشدیریجیلار گؤروبلر کی، هئچ ده بئله دئییلمیش. بولشئویک’لر زورلا حاکمیتی اله آلدیقدان سونرا اوزون مدت اونا قارشی گوجلو بیر مقاومت اولوب.
بئله کی، رئپرئسسییایا معروض قالانلارین بیر چوخو حقیقتن خالقینین آزادلیغی و موستقیللیگی اوغروندا موباریزه آپاریب، سووئتلرین چؤکمه‌سی اوچون اللریندن گلنی اسیرگه‌مه‌ییبلر. اونلاردان بیری ده حسین جاوید اولوب. حاکمیت دایره‌لری ده اونلارا قارشی دئموکراتیک موباریزه مئتودونو سئچمه‌ییب، تامامیله دئسپودجاسینا داورانیب.۱۹۹۲-جی ایل اوکتیابرین ۲۶-دا حسین جاوید’ین جسدی، گؤرکملی عالیم پروف. عباس زامانوف طرفیندن تاپیلیب سیبیر’دن گتیریله‌رک ناخچیوان’دا دفن ائدیلیب و مزاری اوزرینده عابده اوجالدیلیب. بو، آزربایجان’دا رئپرئسسییایا معروض قالمیش اینسانلارین عائله‌لرینه قایتاریلمیش ایلک و سون جسدی اولوب.
عرب الیفباسینا کؤچوروب، حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی’نین امکداشلاری