فتانه عبدالحسینی

کتاب «جنس دوم» سیمون دوبووار یکی از بهترین کتابهایی است که ستم به جنس زن را تبیین کرده است. با آن که کتاب در اوایل قرن بیستم نوشته شده اما باز هم به عنوان الگویی پایه برای شکل گیری نگاه های جدید قابل تأمل و استناد است. «دوبووار» در کتاب جنس دوم به مباحثی عمیق و ریشه دار می پردازد، به الگوهای پایداری که بشر آن را بر ساخته است. یعنی الگوهای تبعیض و تحقیر جنس زن که می توان آنها را در سطر سطر زندگی بشر یافت. مراحلی که بشر از آغاز برای ایجاد تمدن پیموده است.

از نظر دوبووار نگرش به کهتری زن از یک طرف در زندگی زیسته ای است که بشر در طول عمر خود فرا گرفته است و از طرف دیگر به دانش، فلسفه، تاریخ و علم روانکاوی نیز مربوط است. زیرا مردان بوده اند که دانش را تولید کرده اند. آنها بر اساس آنچه که می اندیشیدند زن را متصور می شدند. دوبووار با مطرح کردن تبعیض جنسی موجود در این دانش ها توضیح می دهد که نسل بشر چرا و چگونه کهتری زن را توجیح کرده است. او با بیان کردن نمادهای اسطوره در تاریخ ، بررسی علم روانکاوی و بنیاد مذهب که در جان مردمان وجود دارد،به ریشه های انقیاد زنان می پردازد.

“یکی از عمیق ترین تاثیرات دوبوار بر فلسفه فمینیستی اصرار وی بر این نکته است که زنان در همه جوانب زندگی شان تحت سلطه اند. فقدان نسبی آزادی در مورد زنان صرفاً به حقوق مدنی یا نقش های خاص مادری و همسری محدود نیست هرچند این عوامل نیز به عدم آزادی آنها کمک می کند بلکه آنها توسط «همه مدنیت» با مجموعه ارزش گذاری ها و رفتارهای اجتماعی که درک ما را از زن و مرد و مذکر و مؤنث به وجود می آورد در جایگاه پست تری قرار می گیرند. دوبوار در بیان مشهورش می گوید: «هیچ کس زن به دنیا نمی آید بلکه زن می شود.» در حقیقت وی معتقد است رفتارهای اجتماعی باعث می شوند بعضی انسان ها از نظر جنسیت با بعضی دیگر متفاوت دانسته شوند و همین رفتارهای اجتماعی، باعث ارزش و اهمیت دادن به این تفاوت ها می شود. زن شدن فرایندی تاریخی و فرهنگی است که هرگز کامل نشده است.”(۱)

دوبوار با پرداختن به اصول کلی در واقع چهارچوبی می سازد که در آن وضعیت زنان را توضیح و سپس آن را تحلیل می کند. بررسی دوبووار و انتقادش در چند فصل وجود دارد. او معتقد است کهتری زن از اساطیر آغاز می شود در تاریخ جا می گیرد و بعد از طریق علومی مانند فلسفه و روانکاوی توجیه می شود. دوبووار معتقد است که مرد، زن را به صورت طبیعت و بالقوه برابر می بیند. طبیعت در مرد یک حس دودلی ایجاد می کند. حرکت و کشف غلات منتصب به مرد است و باروری منتصب به زن. باروری نوعی انفعال ایجاد می کند و در واقع در این پروسه مرد است که نقش اصلی را دارد.

درکتاب جنس دوم سیمون دبووار با این مسئله نیز مواجه می شویم که طبیعت از نظر جسمی زن را ضعیف تر از مرد به وجود آورده است. این ضعف جسمانی زن باعث شده است که زن به عنوان الگوی انسان در زمانی از تاریخ که پدیده ی قدرت طبیعت به عنوان یک عامل مهم و حل نشدنی در زندگی انسان بوده زن به واسطه ی بنیه ی ضعیف جسمانی، اقتدار مرد را پذیرفته است. مرد در آن برهه ی تاریخی تسلط خودش را بر زن آغاز کرده و ادامه داده است. به نظر دوبووار آنچه در دانش مردانه در مورد زن تعریف شده، زن موجودی است دارای تخمدان و زهدان که با غدد خود فکر می کند. «ارسطو» جسم زنان را ناقص و «سن توماس» زن را مردی ناقص می داند که دارای وجودی عرضی است. در حالی که دوبووار مطرح می کند که مردان هم دارای هورمونها و بیض ها هستند.

تن زن را مردان نوعی زندان و مانع برای او می دانند. تعریفی که از بدن زن شده «دیگری» است، سوژه‌گی از آن مردان بوده است و بدن مرد نفس مُدرک و مطلق است. دوبووار معتقد است که در اساطیر، ثنویتی هست به نام خویشتن و دیگری. البته در بررسی کهن ترین اسطوره ها به تقسیم جنس ها محدود نمی شود. این را در”اسطوره های چینی، هندی دیده شده است. در زوج های وارنا- میترا، اورانوس ، زئوس و خورشید- ماه روز و شب، ابتدا هیچ عامل زنانه ای دخالت نکرده است. همچنان که در ضدیت خوبی و بدی ، اصول سعد و نحس، راست و چپ؛ خدا و شیطان، دیگری بودن مقوله ایی از ذهن بشر است “(جنس دوم،جلد اول، ص ۲۰) در واقع بشر با استفاده از اساطیر، زن را به عنوان «دیگری» برساخته است و این در طول مدت عمر بشر جایگاه اش با دین و علم مستحکم تر شده است.

زیستی و روانکاوی: سیمون دوبووار در نوشته های خود از نظر زیستی به نقد تفکری می پردازد که زن را در چارچوب تخمدان ها و زهدان هایش قرار می دهد. در واقع به بهانه اختلافی که زن و مرد به لحاظ جسمی دارند “مرد نفس مُدرک قلمداد می شود و مطلق و کامل است اما زن دیگری به شمار می رود”(جنس دوم جلد اول ص.۲۰) به نظر دوبوار یکی از تأثیرگذارترین نظرات علمی در فرودستی زن، از آن فروید است که در دانش روانکاوی مطرح است.” فروید خیلی در بند سرنوشت زن نبوده است”…او معتقد است “غریزه جنسی به نحو ثابت و منظم، جوهری مردانه دارد، اعم از این که در مرد ظهور پیدا کند و یا در زن” فروید آلت تناسلی مردان را نشانه ی برتری می داند و از “عقده الکترا “صحبت می کند که به نشانه ی نداشتن آلت مردانه در زنان است. در واقع تأثیری که فروید در کهتری زنان گذاشت بر این اساس بود که توانمندی روانی زنان را در توجیحی از آلت تناسلی شان کاهش داد. به نظر فروید “زن خود را مردی مثله شده می پندارد”(جنس دوم ،جلد اول. ص.۸۵)

دوبوار نبود آلت مردانه را که از نظر فروید ایجاد حقارت می کند نمی پذیرد “فقدان آلت مردانه نیست که این عقده را ایجاد می کند بلکه مجموع شرایط است. دختر بچه فقط از آن رو حسرت آلت مردانه را دارد که آن را سمبول امتیازهای اعلام شده به پسر بچه ها در نظر می گیرد از جمله: مقامی که پدر در خانواده اشغال می کند، برتری موجودات نر، آموزش، و خلاصه همه ی امور و واقعیات، فکر زن را در مورد برتری مردانه، تأیید می کند. در خلال روابط جنسی حتا وصف همخوابگی که زن را در زیر مردان قرار می دهد خود حقارتی تازه است.(جنس دوم کتاب اول ص.۸۷). دوبوار شرایط زیستی را نیز که از ابتدا وجود داشته است دلایل دیگر کهتری زنان می داند. ضعف جسمانی زن نسبت به مرد و باردارهایی که زن می بایست برای بقا انجام می داد نوعی ضعف جسمانی را برای زن رقم زده است. زن به‌مانند مرد نمی توانست در مزارع به کار بپردازد و در جنگ ها شرکت کند. قدرت بدنی مرد در شکار و انجام کارهای سخت باعث شد که جنس مرد بتواند زنان را در عرصه های تاریخ جا بگذارد و خودش یکه‌تاز در راه به دست آوردن ثروت و قدرت پیش برود. در این شرایط مذهب هم به قدرت مردانه دامن زده است. “مسیحیت به رغم کینه ای که از زن دارد، مریم باکره تقدس یافته و همسر پاکدامن و مطیع را مورد احترام قرار می دهد. زن وقتی شریک پرستش شد، می تواند حتا وظیفه ی مذهبی مهمی به عهده گیرد.”(جنس دوم فصل یک ص.۱۳۷)

یکی از عوامل مهمی که زنان را پس می زند و جایگاه آنها را فرو می کاهد از نظر دوبووار موقعیت آنان در زندگی اجتماعی است. از نظر اجتماعی نیز، “زن زاده نمی شود به صورت زن در می آید”.(جلد دوم –فصل اول – ص.۱۳). او می نویسد که دختر از همان اوان کودکی یاد می گیرد که چگونه دختر باشد. حتا اندام فیزیکی دختر از ابتدا ازنظر خانواده و اجتماع کمتر از اندام پسر ارزیابی می شود. به همین دلیل دختر در آرزوی داشتن اندامی مردانه است. چون اندام مردانه از نظر اجتماعی مورد تأیید است ولی اندام زنانه این گونه نیست. او می گوید “حالت انفعالی که زنان از ابتدای کودکی به خود می گیرند بیولوژیکی نیست و این در حقیقت تقدیری است که آموزش دهندگان و جامعه به آنها تحمیل کرده اند.”(جنس دوم،جلد دوم ص.۲۹). دوبوار در عین حال می افزاید که مادران نیز همان چیزی را که آموخته اند به فرزندان شان می آموزند. از ابتدای کودکی قرار گرفتن درکنار یک مرد برای دختر بچه، نوعی رهایی تصور می شود. به گفته دبووار زنان در دنیایی زندگی می کنند که توسط مردان تعریف شده است. مرد با مرد بودن محقق است. زن است که در حالت بی حقی به سر می برد. یک الگوی انسان مطلق وجود دارد که همان نمونه ی انسان مذکر است.(جنس دوم کتاب اول ص.۱۹). همچنین معتقد است که به زنان ستم می شود زیرا زنان ابزار واقعی برای دفاع از خود ندارند. زنان هیچ چیز را به زور تصاحب نکرده اند بلکه آنچه را که به آنها داده اند دریافت کرده اند. زنان تاریخ مذهبی که خاص خودشان باشد را ندارند. آنها به صورت پراکنده بین مردان زندگی می کنند. منافع زنان در هر طبقه نژاد و یا مذهبی که باشند با همسران شان گره خورده است.

از نگاه دوبوار، زنان ازدواج را یک امر بدیهی می داند اما همین ازدواج باعث انقیاد زنان در بسیاری از اقوام و مردمان است. ازدواج اگرچه اغلب زنان مشتاق آن هستند ولی بیشترین ستم بر زنان در ازدواج اتفاق می افتد. دوبوار در کتاب جنس دوم مطرح می کند که چگونه زنان جزو مالمیک مردان محسوب می شوند و چگونه در ازدواج به بیگاری می روند. بخشی از زنان بعد ازدواج دیگر حتا صاحب مالمیک قانونی خود هم نیستند زیرا پس از ازدواج، همه مایملک شان به هسرانشان سپرده می شود. “بیشتر زنان، همواره از حرکت و تکاپوی دنیای اطراف دور نگاه داشته می‌شوند؛ محصور در یک زندگی خصوصی بنا شده توسط مردانی که فکر می‌کنند به تنهایی می‌توانند از عهده تعیین و تعدیل تمامی کارها برآیند. پس از این بیان کاملاً صحیح، نظریات و ایده‌های کلیدی بسیاری در اثر گنجانده شده است: قدرت افسانه‌های فرهنگی (افسانه ظرافت و زنانگی زن) به گونه ای در خدمت مردان قرار گرفته که تحمیل و تبعیت زنان را جاودان و همیشگی کرده است؛ نقش ازدواج و کانون خانواده که به مکانی برای ظلم و ستم ابدی زنان تبدیل شده است؛ تابوها و عدم آزادی که حتا در خصوصی‌ترین روابط زناشویی هم وارد شده است و در انتها نتیجه گیری شده که عدم تساوی روابط دو جنس مخالف، از سالیان دور، بر اساس افسانه «زن بودن ابدی و ازلی» پایه‌گذاری شده است”.(۲)

دبووار و راه های خروج زنان از این انقیاد

از نظر دوبوار شرکت زنان در کارهای تولیدی و فعال بودن در سیستم اقتصادی بسیار اهمیت دارد. او “یکی از نتایج انقلاب صنعتی را شرکت زنان در کارهای تولیدی می داند”(جنس دوم،جلد یک صفحه ی ۲۸). به باور او وجود زنان در عرصه ی اقتصادی درکنار مردان اگرچه بار فراوانی بر دوش زنان می گذارد ولی احترام مردان را به دنبال دارد. زنان روستایی علاوه برانجام کار خانه و بچه داری پا به پای مردان در مزرعه مشغول کار هستند. در عین حال در میخانه ها و در عرصه عمومی هم حضور پُررنگ دارند. “استقلال مالی به زن اجازه می دهدکه آزادی عمل خود را حفظ کند. زن وابسته به طبقات پایین می تواند از خانه بیرون برود، به میخانه ها قدم بگذارد، تقریباً مانند مردها صاحب اختیار جسم خود باشد، شریک شوهر او و با خود و با او برابر است. فشار را در زمینه های اقتصادی تحمل می کند، نه در زمینه ی جنسی”(جنس دوم،جلد اول.ص.۱۸۷). دوبووار معتقد است طبقات پایین زنان در شرایط بهتری زندگی می کنند. زنان کشاورز با آن که مانند کلفت زندگی می کنند و هم در مزرعه و هم خانه به شدت کار می کنند به دلیل احتیاج همسران شان بیشتر مورد احترام هستند. برعکس زنان طبقه بورژوا (طبقه مرفه و سرمایه دار) را انگل هایی می داند که به شوهران شان وابسته هستند. در عین حال زنان بورژوا را انسان های وابسته ایی می داند که اگر چه راحت زندگی می کنند، اما ارزش های انسانی آنها بسیار زیر سؤال می رود. چون آنها از فعالیت های اقتصادی دور هستند. زنان بورژوای مرفه از نظر دوبووار هیچ وقت نمی توانند مانند زنان کارگر استقلال خود را حفظ کنند.

از نظر دوبووار زنان طبقات بالا به این دلیل که کار نمی کنند، استقلال و شخصیت زنان طبقات پایین را ندارند. با آن که این گروه دارای زندگی راحت تری نسبت به طبقات کارگر هستند ولی وابستگی آنها به مردان بسیار مورد انتقاد دوبووار است. راه حلی که او برای زنان و دختران قایل است “دختران جوان باید سرنوشت خود را خود به دست بگیرند. اگر دختران یاد بگیرند خود را غرق در مطالعه، ورزش، کارآموزی حرفه ایی، یا فعالیت سیاسی اجتماعی کنند خود را از اندیشه پایدار به مرد می رهانند.”(جنس دوم، جلد دوم ص.۱۴۹). او تحول اقتصادی را باعث زیر و رو کردن نهاد ازدواج می داند.حق طلاق برای هر دوطرف محفوظ است و زناکاری را برای هر دوطرف در حکم فسخ قرار داد ازدواج می داند. او معتقد است با به عرصه آمدن زنان در زمینه اقتصادی و اجتماعی، قیومیت مردانه به تدریج رو به زوال می رود.

آیا دبووار توانسته براساس دلایلی که مطرح می کند، انقیاد زنان را توضیح دهد و راه خروج از آن را مطرح کند؟

سیمون دوبووار تحلیلی که از شرایط زنان به دست می دهد آن قدر گسترده و دقیق است که شامل گروه های مختلف زنان از جمله زنان اقوام و ملیت ها نیز می شود. در واقع رویکردی که دوبوار به مسئله ی زن دارد، جهانی است. او ریشه های ستم بر زنان را به خوبی بیان می کند و با این که یک زن اروپایی است، ولی یک زن آسیایی هم بعد از گذشت هفتاد سال هنوز با نوشته هایش همزادپنداری دارد. راه های خروجی که دوبووار مطرح می کند یعنی قرار گرفتن در بطن اقتصادی و تغییر جامعه به صورت فردی و اجتماعی، از نظر من مورد قبول است. قدرت چه از نظر اقتصادی چه از نظر اجتماعی و یاسیاسی باعث می شود که جنسیت زن کمتر مورد توجه قرار بگیرد و زنان نتوانند در عرصه های کار و دانش پیشرفت کنند. مقابله با فرهنگ مردسالار باداشتن قدرت، طبعاً آسان تر است. اما در کنار افزایش قدرت زنان، فرهنگ مردسالار چنان در اندیشه و نگاه و تلقی انسان ها (چه زن و چه مرد) ریشه دوانده است که به سادگی قابل حل نیست.

در حال حاضر «رسانه» یکی از عوامل مهم نشر و اشاعه ی فرهنگ است. در دوره ای که دوبووار زندگی می کرد نقش رسانه تا این اندازه پُر رنگ نبود. اما اکنون رسانه های متفاوت از اینترنت و ماهواره گرفته تا تلویزیون، رادیو، مجلات و روزنامه ها، جایگاه بزرگی را در زندگی انسان قرن بیست و یک اشغال کرده است. در این شرایط، رسانه می تواند نقش فرهنگ مردسالار را پُررنگ تر کند و بالعکس. به این صورت که تبلیغاتی که از طرف اربابان ارتباط جمعی ارایه می شود چه هدفی را دنبال می کند. از طرف دیگر نقش دولت ها و قدرت های اقتصادی هم بسیار اهمیت دارد. آنچه که در این دوره تاریخی نشان داده شده این است که اگر حکومت ها و قدرت ها بخواهند برابری بین زن و مرد اتفاق بیافتد طبعاً امکان پذیر است. سیاست هایی که در کشورهای اسکاندیناوی وجود دارد نمونه ای مهم و قابل استناد برای این امر است.

قدرت سیاسی در بعضی کشورها به نفع زنان پیش می رود، از یک طرف سیاست هایی که در کشورهای اسکاندیناوی اعمال می شود و آن کشورها را الگویی برای برابری جنسیتی ساخته است، و از طرف دیگر تجربه افغانستان نشان می دهد ریشه های فرهنگی مردسالار، با وجود دولتی به نسبت پیشرو، چنان عمیق و گسترده است که جامعه را باز دچار مشکل فراوان کرده است. پس نقش سیاست واقعاً مهم است ولی در کنار آن، فرهنگ یک جامعه، همچنین نوع و بینش تک تک افراد جامعه نیز اهمیت فراوان دارد. تلاش برای تغییر شرایط جامعه از نظر نوع بینش کاری بسیار دشوار است زیرا تغییر، نیاز به فرهنگ سازی در سالهای طولانی دارد تا امکان بروز تغییرات را بسترسازی کند.

از نظریه پردازی سیمون دوبووار زمان درازی گذشته است و این ثابت می کند که پایه ی بحث های دوبووار دارای استحکام کافی است، با این حال اما تغییر شرایط زندگی معاصر بشر نشان می دهد که نظرات دوبووار نیاز به افزایش متن هایی دارد که نشانگر شروع دوره ی جدید از زندگی بشر است. ورود هرچه بیشتر زنان به حوزه عمومی و گرفتن نقش های اقتصادی، همراه با گسترده شدن تکنولوژی (که نیاز به قدرت بدنی نیست که بتواند مانعی برای زنان باشد) و تحولات خرد و کلانی از این دست، در مجموع نشان می دهد که پیشرفت هایی حاصل شده ولی نه آن قدر که دوبووار در نظر دارد. زیرا منش سرمایه داری که اکنون در جهان مستقر است با نظام مردسالار هماهنگ است. منافع سرمایه داری در مشارکت دادن زنان در امور اقتصادی است ولی اگر روزی این منافع تأمین نشود شاید تلاش هایی برای تضعیف زنان و برگرداندن آنها به جایگاه قبلی خود – یعنی خانه – صورت گیرد. اگر مقاومت های زنانه شکل اصلی خود را نگرفته باشد، تسلیم شدن زنان و حل شدن آنان در نظام قدرت را در پی خواهد داشت. در واقع دنیایی که بر پایه منافع و قدرت است اگر نیاز عاجلی به الگوهای برابری زنان و مردان حس نکند طبعاً برای آن نیز تلاش نخواهد کرد.

رسیدن به آنچه دوبووار می خواهد با راه حلی که او ارایه می دهد در دوره ی کنونی لازم هست ولی کافی نیست. شاید نظرات دوبووار از دیدگاه خرد بتواند مشکلات بشر را تا حدودی پوشش دهد ولی در بحث کلان نمی تواند تأثیر تعیین کننده ای بر دنیای کنونی داشته باشد. زیرا نقش ثروت و قدرت آن قدر پُررنگ است که هر بخش از منافع بشری که متضادش باشد را نابود می کند. این که دوبووار معتقد است در نظام مردانه، زنان تحت ستم هستند طبعاً مبنای درستی دارد و به واسطه ی این دیدگاه، فمنیست های نسل دوم و سوم بسیار تلاش کردند که بتوانند نظام های مردانه را تلطیف کنند و تا حدی از فشار سلطه ی آنها در زمینه های قانونی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی بکاهند. ولی اگر چه در نظام اقتصادی و سیاسی سقف شیشه ایی بالاتر رفته است ولی متأسفانه هنوز وجود دارد. در زمینه سیاست نیز اگر چه پست های ریاست جمهوری در بعضی کشورها به زنان سپرده شده است ولی در اغلب کشورها هنوز زنان برای ورود به عرصه سیاست و مدیریت های کلان، به سختی باید بجنگند و تلاش کنند تا موفق شوند. از نظر اجتماعی نیز نگرش های سنتی و بازدارنده هنوز در اغلب مردم دنیا موج می زند. به همین سبب، در برخی نقاط دنیا «زن» هنوز به عنوان «انسان» به رسمیت شناخته نشده است.

منابع:

– ۱ – ج‍ن‍س‌ دوم‌/ س‍ی‍م‍ون‌‌دو ب‍ووار؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ق‍اس‍م‌ ص‍ن‍ع‍وی. ۱جلد. ت‍ه‍ران‌: ت‍وس‌‏، ۱۳۸۰‬
– ۲ – ج‍ن‍س‌ دوم‌/ س‍ی‍م‍ون‌‌دو ب‍ووار؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ق‍اس‍م‌ ص‍ن‍ع‍وی. ۲ جلد. ت‍ه‍ران‌: ت‍وس‌‏، ۱۳۸۰‬

پانوشت:

– ۱ – http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=46431
– ۲ – http://www.ensani.ir/fa/content/46885/default.aspx

منبع این مطلب: مدرسه فمینیستی