تورکوستان’داکی جدیدچیلیک حرکاتینین اؤنجوللریندن محمود خوجا بئهبودی
عرب الیفباسینا کؤچوروب حاضیرلایان: آرازنیوز
روسییا ایمپئرییاسینین ان سون ایشغال ائتدیگی بؤلگه‌لر تورکوستان’ین سمرقند و بوخارا بؤلگه‌لری اولدو. یئنی ایشغال آلتینا دوشن بؤلگه‌لرین اهالی‌سی روسییا’نین قانون-قایدالارینا هئچ ده آسانلیقلا تابع اولماق ایسته‌میردی. اسارته قارشی سرت و قطعی موباریزه آپارانلارین سایی آز اولسا دا، اهالینین بؤیوک بیر قیسمی گیزلی موخالیفتده ایدی.
خالقی اسارتدن قورتارماق ایسته‌یه‌نلر ایسه فرقلی موباریزه یوللاری سئچمیش‌دیلر. کیمی‌سی آچیق سلاحلی مقاومت تکلیف ائدیردیسه، کیمی‌سی اورتا اسیر ایداره چیلگینی گئری قایتارماق ایسته ییر، خالقین دؤیوش روحونو اؤزونه قایتارماغا چالیشیر، ایسلام دینینده‌کی جیهادی تبلیغ ائدیردی.
ضیالیلارین بیر قیسمی ایسه خالقی معاریفلندیرمه یی، سونرا آزادلیق موباریزه‌سینه قالدیرماغی دوشونوردو. محمود خوجا بئهبودی دیندار بیر عائله‌ده دوغولسا دا، سوی کؤکو احمد یَسوی’یه باغلانسا دا او جیهادین دئییل، معاریفچیلگین طرفدارلاریندان ایدی.
موفتی عائله‌سین‌ده دوغولان، نئجه دئیرلر یَسوی درویشلرینین آراسیندا بؤیوین محمود گله جه یین ان اؤنده گئدن معاریف‌چیلریندن- جدیدچیلریندن اولموش، حیاتینی دا عقیده‌سی یولون‌دا قوربان وئرمیش‌دیر.
۱۸۷۵–جی ایل یانوارین ۲۰-ده سمرقند یاخینلیغینداکی باخشی تپه کندینده آنادان اولان محمود ایلک تحصیلینی ائوده آتاسین‌دان آلمیش‌دیر. مونتظ‌م یَسوی دوریشلرینین توپلاشدیغی تکیه‌لره گئدیب اونلاری دینله‌سه ده مدره‌سه تحصیلی آلماغی دا دقتدن کناردا قویمامیش‌دیر. سمرقند و بوخارا مدره‌سه‌لرین‌ده تحصیلینی باشا ووردوق‌دان سونرا بیر نئچه ایل ده مدره‌سه‌ده درس دئمیش‌دیر.
سمرقند’ده ایک‌ن آوروپا تحصیلی، آوروپا مدنیتی ایله یاخیندان تانیش اولان هم یئرلیلری ایله تئز-تئز وطنینین و خالقینین طالئعینی موذاکیره ائد‌ن محمود خوجا بئهبودی ۱۹۰۰ ایلده حاج زیارتینه یولا دوشور. اونون مقصدی یالنیز مقدس یئری زیارت ائد‌رک حاجی آدی آلیب قاییتماق اولمور. سفر زامانی کیریم’دا، قافقاز’دا، عثمان’لی دؤولتینین موختلیف شهرلرینده، یعنی ایستانبول’دا، مکه’ده، مدینه’ده، قاهیره’ده، ائله جه ده ائفیوپیا’دا و سایره یئرلرده اولور، موختلیف دونیاگؤروش‌لو اینسانلارلا فیکیر موبادیله‌سی ائدیر.
زیارتدن ساده جه مؤمن بیر موسلمان کیمی دئییل، دونیاگؤروشو ده ییشمیش، بَیلیکلری آرتمیش، میللی مسئله‌یه دریندن بلد اولموش بیر ضیالی کیمی دؤنور. سمرقند’ه گلدیکدن سونرا آوروپا تحصیل سیستئمی ایله شرق تحصیلینین سنتئزین‌دن یارانمیش بیر مکتب آچیر.
چاغداشی اولان بیر چوخ دیندارلارین هله ده قزئت، ژورنال اوخوماغا خوش باخمادیقلاری، هر جور تئکنیکی ترقینی قبول ائتمدیکلری بیر زاماندا حاجی اولموش محمود خوجا بئهبودی قزئت-ژورناللارلا سیخ امکداشلیق ائدیر، سویداشلارینی تئکنیکی ترقینین سون نایلیتلریندن یارارلانماغا هوسلندیریردی. بونا گؤره ده مشهور بیر نسیلدن اولان، ایسلام’دا یئنی بیر یول-طریقت یاراتمیش احمد یَسوی’نین سویوندان گلن محمود خوجا بئهبودی هئچ ده بیرمع‌نالی قارشی‌لانمیر.
محمود خوجا بئهبودی یالنیز اونون آچدیغی مکتبده دئییل، بوتون جدیدچیلرین مکتبلرینده درس‌لیک چاتیشمامازلیغینین بیر پروبلئم کیمی اورتادا دوردوغونو گؤرور. بو پروبلئمی آرادان قالدیرماق اوچون ایشه گیریشیر. ۱۹۰۳-جو ایلدن باشلایاراق جدیت مکتبلری اوچون درس کیتابلاری یازمایا باشلاییر بیر –بیرینین آردینجان «مونتخجوغرافییا-یی عومومی»، «کیتاب الائتفال»، «موختصر تاریخایسلام»، «عامئلیات ایسلام»، «مدخلجوغرافییایی عومرانی»، «موختصر جوغرافییایی روسی» آدلی درس کیتابلارینی یازیر.
محمود خوجا بئهبودی درس کیتابلارینی یازدیقدان سونرا اونلارین نشرینین یاراتدیغی چتینلیکلرله اوزلَشیر. اودور کی، اؤزو نشریات ایشینه باشلاییر. اونون نشریاتیندا درس کیتابلاری ایله یاناشی، خریطه‌لر، تورکوستان’ی تانیدان و تورکوستان’ین اجتماعی، سیاسی، اقتصادی وضعیتیندن بحث ائد‌ن کیتابلارین نشرینه باشلانیر. او، نشر ائتدیگی کیتابلارین ساتیشینی تشکیل ائتمکله یاناشی کیتاب آلا بیلمه‌یه‌نلرین وضعیتینی نظره آلیب بیر عمومی کیتابخانا دا آچیر.
ضیالیلاری، میللتین اؤنده گئدنلرینی، همیشه بؤلگه اهالی‌سینین بؤیوک بیر قیسمینین تحصیل آلا بیلمه دیگی اوچون اوخوما-یازمانی باجارمادیغی مسئله‌سی راحت‌سیز ائدیردی. ساوادسیز اهالینی معاریفلندیرمک، تئاترلا، صحنه مدنیتی ایله تانیش ائتمک اوچون محمود خوجا بئهبودی ۱۹۱۲-جی ایلده «پدرکش»، یعنی آتا قاتیلی پیئسینی یازماقلا تورکوستان’دا دراماتورگییانین اساسینی قویموش اولور.
آزربایجان دراماتورقلارینین و تورکوستان’ا قاسترولا گئدن صحنه خادیملرینین تأثیری ایله یازیلمیش بو اثر بؤلگه‌ده بؤیوک عکس-صدا دوغورور. بئله کی، یئرلی هوسکارلار ۱۹۱۳- جو ایلده داشکندده پیئسی صحنه لشدیریرلر. تاماشا اوغورلو آلیندیغین‌دان تورکوستان’ین باشقا شهرلرینده ده صحننه‌یه قویولور. جاهیللیگی، پول، وار-دؤولت حریصلیگینی تنقید ائد‌ن «پدرکش» پیئسینین تأثیریله بیر چوخ اثرلر یازیلیر و صحنلشدیریلیر
تورکوستان’داکی جدیدجیلیک حرکاتینین قوروجولاریندان ساییلان محمود خوجا بئهبودی بیر ژورنالیسد، پوبلیسیسد کیمی ده ثمره‌لی فعالیت گؤسترمیش‌دیر. ایسماعیل بی قاسپیرالینین باخچاسارای’دا نشر ائتدیگی «ترجومان» قزئتینین دائ‌می مؤلفلریندن اولموش، ۱۹۱۳-جو ایلده «سمرقند»، ۱۹۱۴-جو ایلده «اوینا»، یعنی «آینا» قزئتینی نشر ائتمه‌یه باشلامیش‌دیر.
بؤلگه‌ده چاپ اولونان «تورکوستان ویلایتینین قزئتی»، «ترقی»، «خورشود»، «تجار» و ب. قزئتلرده چاپ ائتدیردیگی ۲۰۰-ا یاخین مقاله اونا بؤیوک شؤهرت قازاندیرمیش‌دیر.
محمود خوجا بئهبودی میللتینین اسارتدن قورتارماسینی ایسته دیگی کیمی، یئرلی صاحیبکارلارین، بی و میرزالارین، کندلیلره توتدوغو دیوانا دا سون وئریلمه‌سینه چالیشیردی. سوسیال عدالت اوغروندان موباریزه‌نین اؤنجوللریندن اولدوغونا گؤره موحافیظکارلارین چوخو اونو سئومیردی.
قریبه‌سی بودور کی، جدیدچیلر ده، یئرلی بیلر، میرزالار، تاجیرلر ده روسییا اسارتین‌دان قورتارماغا جان آتسالار دا سوسیال عدالت مسئله‌سین‌ده‌کی فیکیر آیریلیغی اونلارین بیرگه موباریزه آپارماسینا مانیع اولوردو. اونلارین بو قارشی‌دورماسیندان حاکم دایره‌لر، موستملکه دؤولتین مأمورلاری نین کی باجاریقلا یارارلانیر، حتی اونلار آراسینداکی ضدیتلری داها دا درینلش‌دیریردیلر.
بو ضدیتلرین درینلشمه‌سی نتیجه‌سین‌ده ۱۹۱۹-جو ایلین مارتین‌دا سیاحته چیخان محمود خوجا بئهبودینی، بوخارا امیرینین مأمورلاری حبس ائدیر. ایکی آیلیق ایشگه‌نجه‌لردن سونرا ایسه کارشی شهرین‌ده اعدام ائدیلیر.
محمود خوجا بئهبودی، موباریزه‌سینین اؤز حیاتینا سون قویاجاغینی سانکی گؤروردو. اؤلوموندن اول یازیردی: «اگر بیزیم حیاتیمیز حریت وخالقین خوشبختلیگی، سعادتی اوچون قوربانلیق کیمی گرکاولسا، بیز اؤلومو ده میننتدارلیقلا قبولائدریک».
محمود خوجا بئهبودی’ی جاغداشی اولان شاعر و یازیچی صدرالدین ۱۹۲۰-جی ایلده یازدیغی بیر شعرینده اونو “توران دوهاسی” کیمی دیرلندیریردی.
قایناق: تی آر تی
