هر ملتی داشته‌های خود را با قدری(گاهی خیلی‌) بزرگنمایی‌ها، مخصوصا شخصیت‌های خود را به رخ دیگران می‌‌کشد که بفرمایید بشنوید، بخوانید، بدانید تا در آینده امکان دزدی وجود نداشته باشد که ما چه‌ها که نداریم. ما ملت تورک آزربایجان‌جنوبی نیز درست عکس آن را عمل می‌کنیم.

به داشته‌های خود ارزش نمی‌دهیم، نه فقط برای دیگران، ملل دیگر که به خودمان نیز نمی‌شناسانیم، وقتی به کسی می‌گوییم بیایید با متدهای علمی‌امروزی زبان خود را یاد بگیرید که در دنیای امروز با قاعده‌ترین و منظم‌ترین و لغت‌سازترین زبان دنیاست می‌گوید، به چه دردمان می‌خورد زبان که وسیله ارتباط است، این نشد با آن یکی ارتباط برقرار می‌کنیم.
با فارسی نیازهای خود را رفع می‌کنیم. وقتی به خواندن تاریخ خود دعوت می‌کنی که در مقایسه با ملل دیگر بدانید ما تورکان چگونه بوده‌ایم و اکنون چگونه باید باشیم می‌فرمایند سفره پان تورکیسم پهن نکنید بروید دنبال زندگی شخصی خود و مال و منال جمع کردن و چاپیدن همنوعان خود و ثروت اندوزی. وقتی گفته می‌شود که: حالا که دولت برای زبا ن ما “تورکی آزربایجانی” مدرسه و دانشگاه باز نمی‌کند حداقل خودمان در خانه خود به فرزندانمان (مثل ارامنه)نوشتن و خواندن زبان‌مان را یاد دهیم تا این زبان بی آینده نشود فورا می‌گوید تو را خدا ذهن بچه را قاطی نکن که فردا در مدرسه در درس “فارسی نمی‌تواند نمره ۲۰ بگیرد و… خوشبختانه خدا را شکر که قسمتی از وطن‌مان استقلال خود را گرفت وخواه ـ ناخواه به رخ آن دسته ازهم وطنان وهم زبانان‌مان که چنین برعکس عمل می‌نمایند کشیده می‌شود و تفاوت استقلال و وابستگی (مستعمره) راچه بخواهند چه نخواهند به رخ آنان می‌کشد. بانی این استقلال آقای محمدامین رسول‌زاده است که در زمان حیات خودش ۱۱۴۹ مقاله‌اش به چاپ رسید و بیش از ۳ میلیون نفر در موردش سخن رانی و مطلب ارایه نموده است. و این غیراز آن است که خودش به عنوان کتاب منتشر نموده است. زندگینامه او را از کتاب منتشر شده در سال ۲۰۱۳در باکو بنام “انسیکلوپیدیای محمدامین رسول‌زاده”عینا می‌آورم (ص۱۷تا ۳۷- ذکر تاریخ معادل شمسی در پرانتز از من می‌باشد): خرونوژیای(توالی تاریخی) حیات و فعالیت او
۱۸۸۴-۳۱ یانوار- در روستای نوخانی(Novxanı) از توابع قوبرنیای باکو از پدری آخوند بنام حاجی مللا علی‌اکبر(Ələkbər) زاده می‌شود.

سال‌های ۱۹۰۱-۱۹۰۳ تحصیلات ابتدایی خود را در همان روستا توسط پدرش تمام و به شهر باکو جهت ادامه تحصیل رفته در مکتب خانه(مدرسه) دوم سلطان مجید غنی‌زاده که برای اولین بار در باکو به همت شخصی خود دایر کرده بود و مدارس مسلمان ـ روس نامیده می‌شدند و بعد در مکتب خانه تکنیک باکو در زبان روسی ادامه تحصیل می‌دهد.

سال۱۹۰۳: موسسه “انقلابیون جوان آزربایجان” را در باکو که بطور مخفیانه فعالیت می‌نمود را تشکیل می‌دهد. او اهم وظایف و فعالیت‌های موسسه را اینگونه شرح می‌دهد: ایجاد حس ملی گرایی در جوانان. در مدارس روسی که تورکی تدریس نمی‌شود توسعه داده شود. آثار ادبیات محلی خوانده، اشعار ضد استعمار روسی ازبرشود، اطلاعیه‌های چاپ شده بین مردم توضیع شود، در بین کارگران نفوذ و فکر آزادی و انقلاب را به صورت اصولی و سیستماتیک توضیح و تشریح گردد. موسسه یک نشریه نیز بنام همت منتشر می‌نمود. در ماه مای(مه‌ی) همان سال در روزنامه شرق- روس شماره ۱۴مقاله‌ای با عنوان “ازمخبران(خبرگان)خودمان، باکو” از او چاپ شد. در این مقاله او ضمن تشویق انتشار چنین روزنامه‌ای می‌نویسد: هزاران بار شکر که ما مسلمانان (تورک) قفقاز نیز دارای نشریه شدیم. در ۱۴ همان ماه با همکاری پسرعمو وهم‌فکرش علی رسول‌اوغلو مقاله‌ای با عنوان “وقت همت وغیرت است” را در روزنامه‌ی فوق به چاپ می‌رسانند. در این مقاله ضرورت آموزش علم بطور اختصاصی تاکید می‌شود که بدون آموزش و فراگیری علم چیزی عایدمان نخواهد شد و در یادگرفتن، یاد دادن و تلاش در یادگیری باید همت و کوشش به خرج دهیم. در ۱۸ مای همان روزنامه شعر مخمص وی با عنوان “در تعریف علم بیان شده” و نوشته‌ای با عنوان “از مخبران خودمان” به چاپ می‌رسد.

سال ۱۹۰۴: ماه ایون(İyun) در این سال ای.و.استالین از رهبران تشکیلات کارگری آن زمان باکو او را به باکو دعوت وسعی دارد با جناح فعال خود محمدامین رسول‌زاده و موسسه‌اش را تحت نفوذ خود در آورد. آنها در کارخانه‌ای در اطراف باکو آشنا می‌شوند و رسول‌زاده در فراری دادن او از زندانی در باکو نقش اساسی بازی می‌کند. در ماه‌های اکتبر- نوامبر یکی از پایه‌گذاران تشکیلات سیاسی “همت” است و برای اولین بار است که در قفقاز چنین تشکیلات سیاسی ـ سازمانی ایجاد می‌شود.(به تلخیص) و نشریه “همت” ارگان این حزب می‌شود و دو شماره از آن چاب می‌شود.

سال۱۹۰۵: مقاله همت الرجال در شماره سوم “همت” ابه چاپ می‌رسد با مضمون اتحاد فعالیت‌های پراکنده لازم است. در ۵ یانوار با نشریه “ارشاد” همکاری خود را آغاز و نوشته “مصیبت درروستاها ” را با اخطار ایجاد اختلاف بین ارامنه تورکان ارایه می‌دهد.

سال۱۹۰۶: در۱۶ فئورال با تخلص راضی اشعار خود را در ارشاد به چاپ می‌رساند. در ۲۰ فئورال برای اولین بار به ایران می‌پردازد و با عناوین”آزادی در ایران” و “زنده باد حکومت قانون اساسی در ایران” سلسله مقالاتی را ارایه می‌دهد. در سوم ماه مارت(مارس) مقاله “مسلمانان چین” را در همان جا درج می‌نماید. در هشتم مارت در باکو “جمعیت مدنی- معارف” را تشکیل می‌دهد. از اعضای برجسته دیگر آن یکی هم”اوزیر حاجی بی لی”نابغه سینمایی آزربایجان است.در همین ماه موسسه”انقلابیون جوان آزربایجان” به اسم”جمعیت دمکراتیک مسلمان مساوات را به صورت مخفیانه تحت رهبری او به فعالیت می‌پردازد و با انقلابیون مشروطه‌خواه ایران روابط محکمی ‌را بر قرار می‌کند. در۲۰و۱۹ماه ایول در نشریه “دعوت- قوچ”مقاله‌ای با عنوان “چاره مرضمان” به در گیری‌های روبه افزایش ارمنی-تورک(مسلمان) اعتراض و می‌گوید مقامات روسیه با به جان هم انداختن این دو ملت سعی در خفه کردن انقلاب دارند. در۱۶دکابر در ادامه همان موضوع این دو ملت را به تفکر وعمل عاقلانه و صلح‌آمیز دعوت می‌کند.

سال ۱۹۰۷-۳ و۱۷ فئورال در مجله تکامل ۲نوشته او چاپ می‌شود. در ۲۲آگوست در شماره اول نشریه “یولداش” در مورد ادامه اجتماعات معلمین یادداشت‌هایش به چاپ می‌رسد. در ۱۲اوکتبر شعر حبس حال در روزنامه فیوضات درج می‌شود. در۱۲نوامبربه ریاست جمعیت مدنی- معارف «نجات» برگزیده می‌شود. رداکتوری لغتنامه تورکی- روسی، روسی ـ تورکی اوزیر حاجی‌بی‌لی را عهده‌دار می‌شود. ترجمه کتاب “برای صنف کارگر کام آزادی لازم است” از آ.بلیومون را به تورکی ترجمه و انتشار می‌دهد. در هین سال از مواضع بلشویک‌ها نارضایتی خود را اعلام و از آنها فاصله می‌گیرد، در مراسم تدفین مرحوم “حسن بی زردابی” سخنرانی می‌کند و در روزنامه ارشاد به چاپ می‌رساند.

سال ۱۹۰۸: در۱۵یانوار به شناسایی جمعیت معارف “نجات” می‌پردازد و در۷مارت رداکتوری موقت نشریه ارشاد را عهده‌دار می‌شود. در ۱۹آوگوست در مورد ایران و وضعیت شهر تبریز در نشریه “ترقی” نظرداده، در ۵ دکابر اولین نمایشنامه خود را با عنوان “در تاریکی‌ها روشنایی” به صحنه می‌برد.

سال ۱۹۰۹: در ماه فئورال در مورد غلبه تورکان جوان به زبان روسی در نشریه روسی زبان “ولنا” در باکو مقالاتی به چاپ می‌رساند. در ۱۸ مارت از طرف دولت امپراتوری روسیه تحت تعقیب قرار می‌گیرد و به عنوان مخبر روزنامه ترقی و در جهت یاری انقلابیون(مشروطه) ایران به شهر رشت ایران می‌رود. ضمن سرکشیدن به شهرهای تبریز، اردبیل، مرند، تهران در روزنامه “ترقی” نوشته‌هایی با عنوان “ایران مکتوبلاری-نامه‌های ایران” را انتشار می‌دهد. در ۲۸ مای با ستارخان در تبریز ملاقات می‌کند و سوال و جواب‌هایی رد و بدل می‌شود. در ۲۳آوگوست در تهران روزنامه به شیوه مدرن “ایران نو” را انتشار می‌دهد و در عرض دو سال ۲۹ مقاله را در آن به چاپ می‌رساند،علاوه برآن بیش از ۲۰۰ سرمقاله وغیره را بدون اسم در آن روزنامه به رشته تحریر در می‌آورد.

سال ۱۹۱۰: درماه سنتیابر با عده‌ای از به اروپا رفته‌گان ایران حزب “ایران دمکراتیک” را پایه‌گذاری می‌کند، در تهران نظریات “انتقاداتی بر حزب محافظه کار یا سوسیال-محافظه کار “منتشر می‌شود.

سال۱۹۱۱: در اردبیل کتاب”شهادت بشر” او به چاپ می‌رسد. در ماه ایون با اخطار سفیر روسیه به ایران و نیز سرکوب انقلاب مشروطیت همراه با حسن تقی‌زاده از همکاران آن زمان مجبور به ترک ایران می‌شوند(به اختصار). درماه‌های ایون وایول به صورت مخفی از طریق آستارا ـ لنکران خود را به باکو می‌رساند و پس از مدتی به استانبول می‌رود، در آنجا با “تشکیلات تورک اوجاقلاری” و “تورک یوردو درگیسی (نشریه وطن تورکی) آشنایی وآغاز به همکاری می‌کند. ((از اینجا به بعد است که او بیماری سرطان ایران خواهی را در وجودش از بین می‌برد و به آزربایجان مستقل به عنوان وطن می‌نگرد و در این راه تلاش می‌کند. مقاله نویس)). در ماه اکتبر در نامه‌هایی به دوستانش در آزربایجان‌شمالی از جمله محمدعلی رسول‌اوغلو، تاغی ناغی اوغلو،عابباس قولو کاظیم‌زاده، حزب “مسلمان دموکراتیک – مساوات” تاسیس می‌شود، همزمان در روزنامه “تورک یوردو” و بعد در مجموعه “دوغرو یول”(سبیل الرشاد) کتاب ایران تورک‌لری (تورکان ایران)چاپ میشود ومورد استقبال بسیار محافل تورک گرا قرار میگیرد.

سال۱۹۱۲: در این سال محمدامین رسول‌زاده اثر سید جمال‌الدین افغانی “(در ایران به اسدآبادی معروف است)”فلسفه یکپارچگی ملی” را از فارسی به تورکی ترجمه و در روزنامه “تورک یوردو ” به چاپ می‌رساند.

سال۱۹۱۳: با اعطای عفو عمومی‌ از طرف امپراتور روس به مناسبت ۳۰۰سالگی حاکمیت سلسله رومانون‌ها در روسیه به باکو برمی‌گردد، در ۲۸ آپریل در روزنامه “اقبال” باکو نوشته‌ای با عنوان “کتاب‌های تازه” از او به چاپ می‌رسد. در ۱۵ الی ۲۲ماه ایون مقاله” آسان دیل ـ یئنی لیسان “(زبان آسان ـ زبان نوین) در مجله شلاله درج می‌گردد. تشکیلات حزب “مساوات “را تقویت و رهبریش را به عهده می‌گیرد.

سال-۱۹۱۴: سر رداکتور نشریه “اقبال” می‌شود، در۱۲آپریل در شماره اول نشریه “بسیرت”مقاله‌ای از او چاپ می‌شود. در ۱۰ مای در ششمین مدرسه تورکی- روسی سلطان مجید غنی‌زاده با دعوت در مراسم ادبی ـ فرهنگی با مجموعه‌ای از دانش‌آموزان آنجا شرکت و مقالات و اشعار و مطالب فولکلوریک آنان را بررسی و روز بعد نوشته‌ای با عنوان “یک روز ادبی” در اقبال به چاپ می‌رساند. مقالاتی با عناوین “دیریلیک نه دیر” (زندگانی چیست) “میللی دیریلیک”(زندگی ملی ) در نشریه دیریلیک انتشار می‌دهد.

سال ۱۹۱۵: ۲۸ آوریل در نخستین شماره “اقبال نو” مقاله غلبه ژاپن (بر روسیه) را نشر داده، در ۱۹ مای بخاطر سانسور مقاله‌ای در روزنامه “اقبال نو” از طرف حاکم شهر باکو دو ماه حبس می‌شود. در ۲ اکتبر با رداکتوری او نشریه “آچیق سوز “(سخن رک) شروع به فعالیت می‌کند، این نشریه اولین رویه نوشتاری ادبی تورکی را به میدان می‌آورد.

سال۱۹۱۶: یکم یانوار در نشریه “آچیق سوز” نوشته‌ای با عنوان “از ۱۹۱۶ میلادی” به چاپ می‌رسد.

سال ۱۹۱۷: ۲۴- مارت الی ۴آپریل، پس از بروز انقلاب بورژوازی ماه فئورال در روسیه به عنوان کمیسر صلاحیت‌دار حکومت موقت به شهر لنکران جهت توضیحات شرکت در انتخابات رفته و با مردم از نزدیک ملاقات و درد ودل می‌کند و در مقاله‌ای با عنوان “چهار روز در میان مردم” را درج می‌کند، نیز مقالات “اجتماع مسلمان روسیه در کجا باید باشد” و “اداره جمعیت” رانشر می‌دهد.در میتینگ مسلمانان قفقاز در باکو در۱۵-۲۰ آوریل سخنرانی کرده و به مسلمانان “خودمختاری ارضی از روسیه خواستن را” یادآوری می‌نماید. در ۱الی۱۱ مای با عنوان نماینده مسلمانان در کنگره مسلمانان روسیه در مسکو شرکت نموده و قطعنامه “خودمختاری ارضی را به کنگره ارایه می‌کند،همزمان قطعنامه دیگری با عنوان “خودمختاری ملی- مدنی از طرف ا.سالیکو(Ə.Salikov) داده می‌شود که در رای گیری نظر رسول‌زاده تایید می‌شود.(به اختصار). در همین ماه با رداکتوری محمدامین رسول‌زاده نشریه “قارداش کومه‌یی”(یاری برادر) آغاز به کار می‌کند. در ۱۷ ایون دو تشکیلات سیاسی “مساوات” و”عدم مرکزیت تورک” متحد می‌شوند و با نام جدید حز”مساوات عدم مرکزیت تورک” شروع به فعالیت جدید می‌کنند و رسول‌زاده به عنوان رییس حزب انتخاب می‌شود و اعضای از قشرهای مختلف کارگری- روستایی- تجاری ـ روشنفکران را در خود جای می‌دهد(به اختصار). در ۲۸ همین ماه در “کمیته تشکیلات اجتماعات مسلمان باکو” به ریاست علی مردان توپچی باشی سخنرانی و اهمیت شهر باکو را یادآوری و تشکیل دومای (مجلس قانون گذاری) باکو را باید افراد با وجدان اداره نمایند و بایستی از لحاظ اقتصادی بایستی تورم برچیده شود. در ۵ اکتبر در سالن بزرگ اجتماعات اسماییلیه مشاوره سیاسی “حزب مساوات برگزار و از طرف محمدامین رسول‌زاده “مرکزیت وعدم مرکزیت” و از طرف”ق.آقازاده “ملی‌گرایی و بین‌الملل گرایی” و از طرف س.ابراهیمو ” موضوع “تورک گرایان واسلام گرایان” مطرح می‌شود. در۲۲اوکتبر در انتخابات شورای شهر باکو حزب “مساوات” با رهبری رسول‌زاده اکثریت آرا را کسب نموده، در بیست و ششم در اتخابات دیگری کمیته تشکیلات اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان” باز هم رسول‌زاده در یک انتخابات دمکراتیک اکثریت رای را از آن خود کرد. در سی ویکم قورولتای حزب “مساوات” در باکو انجام و محمدامین رسول‌زاده به ریاست حزب برگزیده می‌شود. در یکم نوامبر متن کوتاه تلگرامی‌ از سمرقند در نشریه “آچیق سوز” چاپ ومعلوم می‌شود که برای نامزدی مجلس موسسان ولایات مسلمانان، از منطقه “سیردریا” علی مردان توپچی باشی، از منطقه “فرقانه “محمدامین رسول‌زاده و از منطقه “آمور” نسیب یوسف به یو به عنوان افراد لایق به نامزدی پیشنهاد شده‌اند. در ۲۴ نوامبراو نیز برای مجلس موسسان (آزربایجان) نامزد اعلام می‌شود. در انتخابات مجلس موسسان عمومی‌ زقافقازیای روسیه دومین تعداد رای را (بعد از احزاب گرجستان) حزب مساوات آزربایجان بدست می‌آورد. در ۲۲ دکابر (به اختصار).

سال ۱۹۱۸: ۲ فئورال در این دوره طرح خودمختاری آزربایجان از روسیه در ایران عصر قاجار به نارضایتی بزرگی (با تحریک روشنفکران فارس) سبب می‌شود و با سرپرستی ملک‌الشعرای بهار پان ایرانیست‌های تهران در مجله “نوبهار” به آن اعتراض می‌نمایند و محمدامین رسول‌زاده در مجله “آچیق سوز” جوابیه‌ای به چاپ می‌رساند (با عنوان “رفع اشتباه(سهوین دوزلدیلمه سی)).۲۳ فئورال در تفلیس نخستین اجتماع سیم (اتحادیه) زاقافقازیا برگزار و حزب “مساوات” با هیئت ۳۰ نفره خود فراکسیون خود را می‌قبولاند. یکم مارس او در ترکیب هیئت صلح(جنگ جهانی اول) ضمن حفظ مقام خود در اتحادیه سیم در طرابزون حاضر می‌شود. در یکم آوریل در اتحادیه سیم محمدامین رسول‌زاده به کشتار در ۳۱ مارت در باکو توسط ارامنه(دولت طرفدار بلشویک‌ها در باکو) شدیدا اعتراض و خواهان رسیدگی جدی می‌شود. در ۱۵-۱۴مای در نمایندگی هیئت سیم با نمایندگان دولت عثمانی و آلمان مذاکراتی را رهبری می‌کند. در ۲۷مای در تفلیس با مشاهده ضعف اتحادیه سیم شورای ملی آزربایجان تشکیل ومحمدامین رسول‌زاده را به ریاست خود بر می‌گزیند(به اختصار). در ۲۸ مای با ریاست او اعلامیه استقلال آزربایجان در ۶ماده اعلام و مورد قبول قرار می‌گیرد. در همین روز کابینه دولت مستقل “جمهوری خلق آزربایجان” در تحت نظارت شورایی به ریاست فتحعلی خان خویسکی تشکیل می‌شود. هیئت دولت باری حل اختلافات مرزی با گرجستان و ارمنستان حاضر می‌شود. در ۴ ایون درشهر باتوم مقاوله صلح بین آزربایجان تورکیه عثمانی امضا می‌شود و در آن کمک‌های نظامی‌ عثمانی پیش‌بینی می‌شود. در ۱۸ایول جهت مذاکرات با طرف‌های جنگ بین‌الملل به استانبول می‌رود(به اختصار). در۲۶ ایون مصاحبه‌اش با مطبوعات به عنوان سرنماینده هیئت درنشریه ” تصویر-افکار” درج می‌شود(به اختصار) در ۲۲ایول نقطه نظرات او در مورد قافقاز در نشریه گوت”درج می‌شود. در آوگوست در استانبول تورکیه در مورد استقلال آزربایجان(شمالی) به سفارت ایران در آنجا نامه‌ای ارسال می‌نماید و کنسولگری ایران آن را با عنوان عدم شناسایی برمی‌گرداند. در سوم سنتابر در استانبول تحت عنوان نمایندگی آزربایجان مقاله‌ای تحت عنوان “کنفرانسی در حق آزربایجان” ترتیب می‌دهد. در ششم همان ماه در استانبول از طرف وزارت خارجه از آزادی باکو با خبر می‌شود. در استانبول به توافق برست-لیتوسک بین روسیه و آلمان که حق استقلال آزربایجان را در آن نیاورده‌اند اعتراض و به سفارت روسیه و آلمان در استانبول نامه‌ای اعتراضی تسلیم می‌کند، در این نامه‌ها می‌نویسد آزربایجان بدون باکو بدن بدون سر می‌باشد. در ۲۳همین ماه در اعتراض به قرارداد نفتی بین آلمان و روسیه شوروی یادداشتی تسلیم سفارت آلمان نموده متن آنرا در روزنامه “اقدام ” به چاپ می‌رساند. در روز آخر اوکتبر از استانبول به باکو بر می‌گردد. ۱۶-۱۹شورای ملی در ایجاد پارلمان با مراجعه به رای مردم قانون تصویب می‌نماید. در ۷ دکابر در اولین سخنرانیش در پارلمان می‌گوید “پرچمی‌ که یک بار به احتزاز در آمد دیگر سرنگون نمی‌شود “(Bir kərə yüksələn bayraq,bir daha enilməz)(با اختصار).

سال۱۹۱۹: ۱۴ آپریل در نطق پارلمانی خود ادعای ارامنه در مورد قاراباغ را با قطعیت تمام رد می‌کند. در ۱۵نوامبر با اصرار وی دانشگاه دولتی باکو تاسیس و دانشکده علوم تاریخ-ادبیات تشکیل می‌شود(به اختصار). در ۲-الی ۱۲ دکابر دومین قورولتای حزب “مساوات” تشکیل و محمدامین رسول‌زاده به ریاست حزب انتخاب می‌شود. در فاصله سال‌های ۱۹۱۹-۱۹۲۰از ۱۱۴ جلسه پارلمان در ۸۰ مورد آن به ایراد نطق می‌پردازد.

سال۱۹۲۰: در باکو کتاب “حزب مساوات در تشکل آزربایجان” چاپ می‌شود. در ۲۷آوریل در آخرین جلسه پارلمان حکومت جمهوری خلق آزربایجان سخنرانی کرده در مقابل “اولتماتوم حکومت بلشویک‌ها در تسلیم آزربایجان” ایستادگی و آنرا رد می‌کند و در شب همان روز به اوضاع موجود “مرکز مخفی حزب مساوات” ایجاد می‌شود. پس از اشغال آزربایجان در ماه مای توسط ارتش سرخ شوروی وی مورد تعقیب حکومت قرارمی‌گیرد، ابتدا در باکو در “رامانان”مخفی و بعد به لاحیج رفته در زندگی پنهانی کتاب ” سیاووش عصرمان” را می‌نویسد. در ۱۷ مارت در قصبه “قارامریم” توسط بلشویک‌ها دستگیر و به باکو فرستاده می‌شود، استالین برپایه دوستی سابق او را از اعدام توسط حکومت بلشویک نجات ودر تحت نظارت مستقیم خود به مسکو انتقال می‌دهد. در ماه نوامبر به حالت تحت نظر زندگی می‌کند. مقاماتی را به پیشنهاد داده می‌شود که از قبول آن امتنا‌ع می‌کند(به اختصار). به او پیشنهاد تدریس کومونیسم با درجه پروفسوری در دانشگاه‌ها داده می‌شود که رد می‌کند، حتی مداخله شخصی خود استالین نیز کارساز نمی‌شود. با ماندن در مسکو و تدریس زبان‌های فارسی و روسی در یک (به اسم سابقش لازارو) و با عنوان معلمی ‌فعالیت می‌نماید و خود را با تحقیقات علمی ‌مشغول کرده، در نشریه “ژیزن ناسیونالنوستی”(سرنوشت ملل)مقالاتی را درج می‌نماید.

سال ۱۹۲۲: در ماه‌های آوریل ـ مای با عنوان سفر علمی ‌به شهر سن پترزبوک می‌رود و از آنجا موفق به خروج از شوروی شده به فنلاند رفته تقاضای پناهنده‌گی سیاسی می‌کند و پس از ۱۵روز توقف در مرز به هلسینکی مرکز فنلاند می‌رود. در اینجا با ملی‌گرای مشهور “باتاس تایماس” ملاقات می‌کند. در یک مهمانی “لطفی اسحاقی” در مورد او بیانات مفیدی عرضه می‌کند. محمدامین رسول‌زاده پس از کارهای مقدماتی و اخذ ویزا ابتدا به فرانسه، بعد برلین آلمان و از آنجا به تورکیه می‌رود. ماه‌های اکتبر-نوامبر را در استانبول تورکیه می‌گذراند.

سال۱۹۲۳: ماه مارت از تورکیه به آقای مارشال “ژوزف کلیمنت پیلسودسکی” از مقامات دولتی پولشا (لهستان) نامه‌ای به زبان فرانسه ارسال می‌کند و از او بخاطر قبول خدمت۱۰ نفر از آزربایجانیان در ارتش آنجا تشکر می‌نماید. در ماه مای محمد‌امین رسول‌زاده در استانبول کتاب خود را در مورد حکومت ۲ساله “جمهوری آزربایجان، کیفیت، تشکل و وضعیت امروزی(پس از اشغال) آن “انتشار می‌دهد و متعاقب آن در شهر ازمیر تورکیه در کنگره اقتصادی شرکت و در تنظیم برنامه میثاق ملی و در فعالیت‌های نمایشگاه کتاب به نامزدی نشان آتاتورک انتخاب می‌شود. در ۲۶ سنتیابر در گروه مطبوعات مهاجران آزربایجانی، اولین ارگان آن را با عنوان نشریه “یئنی قافقاسیا”(قافقاز جدید) نشر می‌دهد. در ۱۷ نوامبر او در استانبول به آدرس: چارشی قاپی، قندیللی کوچه سی،۵ (درب چارشی کوچه قندیلی پ ۵)اقامت دارد، در نامه‌ای به آقای ا.م.توپچوباشی در پاریس آن را آورده است.

سال ۱۹۲۴: مقر علاقه‌مندی خارجی مساوات و مرکز ملی آزربایجان را تشکیل می‌دهد. در مراسم دفن شخصیت معروف تورکیه “ًضیا گوک آلپ(Ziya Göyalp)شرکت و سخنرانی می‌کند. در بین سال‌های ۱۹۲۳-۱۹۲۵ کتاب‌های: “عصریمیزین سیاووشو” “استیقلال مفکوره سی و گنجلیک” “روسیادا سیاسی وضعیت” را در استانبول انتشار می‌دهد.

سال ۱۹۲۵: ۶مای در نامه دیگری به علی مردان توپچی باشی در پاریس، آدرس جدید خود را به شرح: آیاصوفیا، ییره باتان کوچه‌سی نمره ۶، ملک ملا نجم الدین. بیان می‌کند. در استانبول در موضوع :”جوانی و تفکر استقلال در زندگی جوانان مهاجر” سخنرانی می‌کند.

سال ۱۹۲۶: در ۱۵ ایول در استانبول با محمدامین رسول‌زاده با همکاری ن.رامیشویلی، ت.قولوبکو وپولکونیک ت.شیتسیل(نماینده نظامی‌لهستان در تورکیه) “کمیته استقلال قافقاز” بنیان‌گذاری می‌شود. در ۱۵ نوامبر در نامه‌ای به کارمند رسمی ‌وزارت خارجه لهستان “تادیوش قولوبکو” از او در نشر مجله “یئنی قافقاسیا” کمک مالی می‌خواهد. در سال ۱۹۲۶در پاریس برای اولین بار(با شرکت او نیز) تشکیلات جهانی جنبش “پرومیتی” ایجاد و محمدامین رسول‌زاده با رهبران سابق ملل روسیه وارد فعالیت می‌شود. وظیفه نخست پرومیتی‌هاعبارت بود از: ۱)هر کسی در بین ملت خود شعورملی- سیاسی را پرورش و بیداری ملی را ایجاد و برای تغییر اوضاع اسفبار خود آمادگی‌های لازم را کسب نمایند. ۲) اروپا و جامعه جهانی در شناساندن حق زندگی و تشریح مشکلات ملل غیر روس داخل شوروی فعالیت نمایند. ۳) دیکتاتوری بولشئیکی را افشا نمایند. ۴) در فرصت‌های اولیه برای یک پارچه‌سازی و اتحاد ملل در مبارزه‌شان سعی و کوشش نمایند. لازم به ذکر است که در مراحل اولیه ایجاد جنبش “پرومیتی” نمایندگان آزربایجان، گرجستان، کاریلیا، کومی، کیریم(Krım) ، کوبان، پوولژیه، قوزئی قافقاز، تورکستان، اوکراینا، اورال وارد شدند. در پاریس نشریه “پرومیتی” فعلیت خود را با زبان فرانسه‌ای آغاز می‌کند و از طرف کمیته مستقل قافقاز شمالی (آزربایجان، گرجستان، قافقاز شمالی )چاپ می‌شد. رسول‌زاده با عنوان هیئت تحریریه فعالیت می‌نمود.

سال ۱۹۲۷: ۱۱ایول محمدامین رسول‌زاده در نامه‌ای به مقام رسمی‌ لهستان “قولوبکو” افزایش علاقه و ارتباط با آزربایجان را خواستار می‌شود.

سال ۱۹۲۸: در ورشو لهستان- در اینجا جمعیت پرومیتی “تشکیلات ملل سرکوب شده روسیه” ایجاد می‌شود(به اختصار) و از طرف دولت لهستان حمایت می‌شود(به اختصار). با هدایت محمدامین رسول‌زاده نشریه “آزری-تورک” انتشار می‌یابد. کتاب‌هایی از او با عنوان “مجموعه ملیت و بلشویسم” و”افلاس سوسیالیسم اخلالگر” و”دمکراسیانین گله‌جه‌ییی”(آینده دمکراسی)چاپ می‌شوند.

سال۱۹۲۹: یکم مارت در استانبول نشریه “اودلو یورد”(سرزمین آتش) را منتشر می‌کند. در ۲۷-دکابر با هدایت وی بولتن “اودلو یورد” منتشر می‌شود و تا سال ۱۹۳۰در ۵۴ شماره تا ۱۷ مارت ادامه می‌یابد. مالک آن عاباس قولوکاظم‌زاده و مدیر مسوولش آقای کمال بود. در پولشا(لهستان) با مقامات همکاری‌هایی علیه شوروی ادامه می‌یابد(به اختصار).

سال ۱۹۳۰: در ۲۹مارت “حمدوالله صبحی تانری اوره” دوست نزدیکش در دوران اقامت در پاریس و ورشو در نامه‌ای به او گوشزد می‌کند که پاریس از دادن ویزا به محمدامین رسول‌زاده خودداری می‌کند، وی در جواب می‌نویسد،این مشکل اگر با صلاح دید و امر آنکارا باشد دانستن علل آن لازم است. در پاریس کتاب “درمورد پان تورانیسم” و در ورشو کتاب “مسئله پان تورانیسم و قافقسیا” به زبان روسی انتشار می‌یابد. از مکاتبات محمدامین رسول‌زاده با ح.ص.تانری اوره و ج. حاجی بی‌لی معلوم می‌شود که او از سال ۱۹۳۰ در لهستان اقامت دارد(طبیعتا به خاطر عدم اجازه ورود به تورکیه در حالت مجبوری در آنجا ماندگار شده است. با این همه ارتباط وعلاقه خود را با استانبول قطع نمی‌کند و به فعایت‌های آزربایجانیان از لهستان نظارت و رهبری دارد و موقعیت هیئت رییسه نشریه “اودلو یورد” را نیز در دست دارد). در ورشو او با ۳۰ عنوان اسمی‌ حیات می‌گذراند و با همکاری دولت آنجا علیه اشغالگری رژیم شوروی فعالیت می‌نماید. همزمان در فرانسه نیز فعالیت‌هایی دارد و در ضدیت با شوروی کار می‌کند.

سال ۱۹۳۱: برابر توافق نامه امضا شده بین وزیر خارجه دولت تورکیه با وزیرامور خارجه شوروی تورکیه مجبور می‌شود مهاجران فعال ضد شوروی را از تورکیه اخراج نماید و تبلیغات ضد شوروی را متوقف می‌کند. به فعالیت‌های مطبوعاتی محمدامین رسول‌زاده وهم مسلکان او اجازه کار ژورنالیستی داده نمی‌شود و با فشارهای شوروی به صورت رسمی ‌به این نوع فعالیت‌ها در ماه سنتیابر ممنوعیت ایجاد می‌گردد. محمدامین رسول‌زاده به یاران هم مسلک خود که مجبور به ترک تورکیه شده اند، در لهستان پناهندگی سیاسی تدارک می‌بیند ودر آنجا جمع می‌شوند.

سال ۱۹۳۲: ۱۰ یانوار وی در آلمان نشریه “استقلال “را راه اندازی می‌کند.

سال ۱۹۳۳: ۲۱مارت محمدامین رسول‌زاده در آنکت(پرسشنامه) مرتبط با ” مرکز ملی آزربایجان” در کشور لهستان، قید می‌کند که این مرکز در استانبول، پاریس، ورشو مستقر است(با تلخیص).۸ مارس او با مقامات لهستان در مورد فقر شدید مهاجران صحبت و رضایت آنان را در تامین مالی آنها جلب می‌کند (با تلخیص). در آنکیت ورشو او در مورد جمعیت “طلبه‌های(دانش‌جویان) آزربایجان” در استانبول معلوماتی عرضه می‌کند و تاکید می‌نماید که این جمعیت عبارت است از دانش‌جویان در حال تحصیل در تورکیه و۲۴ عضو دارد و ریاست اداره آن با آقای محمدعلی رسول‌اوغلو است و این یک جمعیت خیریه و مدنی است. به اعضای خود کمک‌های مالی و معنوی می‌کند و اجتماعات تورکان را با مبارزات و حیات تورکان آزربایجانی آشنا می‌سازد. ۱۹ نوامبر در ورشو مقاله‌ای در مورد” جنبش‌های ملی آزربایجان” که از درجه اهمیت بسیار بالایی برخورداراست نوشته و در سال ۱۹۳۴در۱۲ یانوار در مجموعه‌ای دو شماره‌ای ثبت می‌شود.

سال ۱۹۳۴: ماه نویابر در آلمان نشریه “قورتولوش” (رهایی) را منتشر می‌کند.

سال۱۹۳۵: ۲۴ ایون از پاریس به مقامات لهستان در مورد تامین مالی خانواده مهاجران، از جمله علی مردان توپچی باشی را توصیه می‌نماید و از پسر او بنام علکبر(علی اکبر) در نشریات روسی زبان به عنوان رداکتور استفاده می‌شود.

سال ۱۹۳۶: ۲۴ مای اقامت در فرانسه: پاریس، کوچه هنری مارتین خانه فرهنگ فیزیک. با نمایندگان آزربایجان، گرجستان و قافقازی‌های شمالی و دیگر ملل در اسارت روسیه جلساتی برگزار می‌کند. گشایش جلسه با او بوده و به مناسبت اعلام استقلال قافقاز شمالی در روز۲۶ و گرجستان در روز ۲۸ و همچنین در مورد اعلام استقلال آزربایجان و ارمنستان به همه نمایندگان تبریک اعلام می‌کند. در مورد این حادثه سخنرانی مفصل و معلومات بسیاری ارایه می‌دهد. نماینده گرجی‌ها از تبریز، همچنین نماینده آزربایجان،ارمنستان، اوکرایین و نیز رداکتور “پرومیتی” سخنرانی می‌نمایند. در ۵-۷ آوگوست با رهبری عمومی‌ محمدامین رسول‌زاده کنفرانس حزب مساوات در ورشو برگذار می‌شود. در این کنفرانس او در مورد سیاست مبارزه ملی این حزب توضیحات می‌دهد. کنفرانس پلت فرم مبارزه سیاسی و سیاست خارجی ان را تعیین، تبیین و تزهایش را حاضر می‌کند. در ۹ آوگوست سفارتخانه لهستان در پاریس را در جریان کنفرانس حزب مساوات در ورشو قرار می‌دهد و اطلاعات مبسوطی ارایه می‌دهد. در همین سال در برلین آلمان ادبیات معاصر آزربایجان را در زبان تورکی استانبولی چاپ و هم زمان در پاریس آن را به زبان روسی منتشر می‌نماید. در ۱۷-۲۶ آوگوست در پاریس با نمایندگان آزربایجان، پوولژیه، اورال، کیریم، قافقاز شمالی و نمایندگان مسلمان ملل تورکستان مشترکا قورولتای برگزار می‌نمایند. مشارکت کنندگان در قورولتای تشکیلاتی بنام “اتفاق ملل زجر کشیده تورکان روسیه” را بنیاد می‌نهند. در ۲۶آوریل رهبر “تورکان مسلمان کیریم”جعفر سید احمد، از آزربایجان م.ا.رسول‌زاده، میر یاقوب مهدی یو، مصطفی وکیللی، از قافقاز شمالی م.ا. شونس، پولولژیه و اورالدان ا.ایسحاقی، تورکوستاندان م.چوکای به این نتیجه می‌رسند که در راستای پروتوکل و در همین سالی که قورولتای انجام خواهد شد، شورایی دایمی‌ایجاد شود. مخفی نگه داشتن تشکیلات در رسیدن به هدف لازم و مناسب تشخیص داده می‌شود.

سال۱۹۳۷: ۲۱ مای در جلسه‌ای که بیش از ۲۰۰ شرکت کننده داشت، در برلین آلمان در موضوع “مشکلات آزربایجان” سخنرانی پر حرارتی می‌کند. در تدابیر آن نمایندگانی از وزارت خانه‌ها، موسسات، مراکز علمی ‌و مطبوعاتی شرکت داشتند. در ۲-۲۲مای در شهر برلین آلمان اقامت دارد و با اعضای سیاست خارجی حزب ناسیونال-سوسیال کارگران آلمان، با مقامات تبلیغات خارجی وزات خارجه آلمان نیز دیدارهایی ترتیب داده مشورت می‌نماید. مشخص می‌شود که این دوایر نسبت به ستم ملی در شوروی بسیار علاقه‌مند هستند. در همین زمان در آلمان به زبان آلمانی اثر” مسایل و مشکلات آزربایجان” را از چاپ خارج می‌کند(با تلخیص).

سال۱۹۳۸: در لهستان در شهر ورشو به زبان لهستانی “آزربایجان مستقیللیک اوغروندا مباریزه‌ده”(در معیت مبارزه در راه استقلال آزربایجان) کتابش را از چاپ بیرون م‌یدهد.

سال ۱۹۳۹: ماه آوگوست محمدامین رسول‌زاده همراه با آیاز اسحاق در منطقه دوبروجای رومانی در شهر کوستنجه(کونستاسا) اقامت دارد. در آن زمان در آنجا تورکان زیادی مسکون بودند.در آنجا در برنامه ای ترتیب داده جلسه ای در شرف وحیثیت اتحاد ویک پارچگی مدنیت دوبروجا برگزار مینماید.در ۶ سنتیابر محمد امین رسولزادهدر استانه جنگ جهانی دوم با اشغال لهستان توسط ارتش هیتلری در یکم این برج ودر ۱۸-نیز اشغال لهستان از طرف ارتش شوروی به ناچار آنجا را ترک می‌کند. در منطقه کستنجه رومانی برای دیدار دوست بزرگش “حمداله صبحی تانری اوره ” که به عنوان سفیرکبیر ترکیه به رومانی اعزام شده بود می‌رود وهمراه او به بخارست می‌رود. درآنجا در سایه حمایت‌های بی‌دریغ او در هتل کیریازی تا سال ۱۹۴۵اقامت می‌کند.

سال ۱۹۴۱: ۱۰ آوگوست در بخارست رومانی ساکن است. کتاب شعری درباره “نظامی‌شاعر آزربایجان(۱۱۴۱-۱۲۰۹)را تدوین می‌کند.

سال‌های ۱۹۴۰-۱۹۴۳: در بخارست هست. به آلمان سرکشی می‌کند و به آزادی آزربایجانی اسیر(در جنگ دوم جهانی) تلاش می‌کند. با دوایر حاکمیت آلمان مصاحبه‌هایی ترتیب می‌دهد. کمیته ملی آزربایجان را ایجاد می‌کند .به کمیساریای “اسرای آزربایجانی “آلمانی‌ها که خودش بانی آن بود رفت و آمد و سرپرستی می‌کند. در پنجم آوگوست در معیت لژیونرهای آزربایجان سخنرانی می‌کند.در اعتراض به سیاست‌های آلمان که نمی‌توانست با آنها موافق باشد آلمان را ترک می‌کند.

سال ۱۹۴۴: ۲۳ وگوست در آپریل ۱۹۴۴ هواپیماهای ایالات متحده آمریکا به بمباران رومانی پرداخته و در یک جنگی تمام عیار دولت رومانی سقوط می‌کند و دولت جدیدی طرفدار شوروی روی کار می‌آید. با این وضعیت او مجبورا بخارست را ترک می‌کند.

سال ۱۹۴۵: بعد از اشغال رومانی به اتریش(آوستریا) می‌آید و در مهمان خانه “ایمپریال” می‌ماند، بعد به ولایت میتنوالد آلمان (منطقه فراریان و مهاجرین) می‌رود. در اینجا “اتحادیه دمکرات آزربایجان” را ایجاد می‌نماید. هدف از این اتحادیه نیز کمک به اسرای جنگی آزربایجان و جلوگیری از تحویل آنها به حکومت شوروی بود، به خاطر اینکه حکومت شوروی یا آنها را زندانی می‌نمود یا اعدام می‌کرد.

سال۱۹۴۶: ۵ آگوست از اقامتگاه موقتی در میتتن والد آلمان به سفیر کبیر تورکیه و دوست دیرینش “آلبای کینان (Albay Kənan) در رومانی نامه‌ای فرستاده و خود را به عنوان دیپلومات مناطق جنگی ۴ساله ۱۹۴۰-۱۹۴۴-(hərbi attaşe) و تشریح امورانجام شده و توضیح اینکه هم خودش و هم ساکنان و همراهش مایلند به تورکیه بروند را برای او تشریح می‌کند.او نامه خود را توسط یک نماینده رسمی‌ و قانونی که جهت بازدید از منطقه فراریان و پناهندگان جنگی آمده بود به نام”احسان آقا”می‌فرستد.

سال ۱۹۴۷: در مونهن(Münhen) کتابی در ۳۰ صفحه درباره “تاریخ آزربایجان” تالیف و چاپ کرده در بین آزربایجانی‌ها پخش می‌کند. جمعیت “آزربایجان-تورکیه” را ایجاد و در پناهندگی آزربایجانی‌ها به تورکیه یاری می‌رساند. ۸ ایول-نامه‌های ارسالی محمدامین رسول‌زاده به دوستانش در تورکیه اثربخش شده دوستانش با هدایت حودالله صبحی تانری اویر برای بازگشت او به تورکیه با ترتیب ملاقاتی با نماینده امور خارجی در مجلس رضایت نامه گرفته می‌شود. با مداخله رییس جمهور وقت آقای اسمت اینونو اجازه ورود داده می‌شود. اطلاع داده می‌شود که محمد امین رسول‌زاده به عنوان “هم وطن تورک” مورد قبول واقع شده و در برج سنتیابر وارد تورکیه می‌شود(باتلخیص).

سال۱۹۴۹: ۲ فئورال در آنکارا “آزربایجان کولتور درنه یینی”(موسسه ادبیات ـ فرهنگ آزربایجان) را ایجاد می‌کند و کتاب “آداب و رسوم فرهنگ آزربایجان” را به چاپ می‌رساند. در همین دوره در وزارت تحصیل ملی(وزارت علوم) در مدیریت نشر و در کتابخانه ملی به فعالیت می‌پردازد.

سال۱۹۵۰: کتاب “ادبیات معاصر آزربایجان” او چاپ می‌شود.

سال ۱۹۵۱: کتاب “نظامی‌ شاعر آزربایجان” را انتشا رمی‌دهد که با استقبال گسترده محافل علمی-اجتماعی تورکیه مواجه می‌شود. در ۱۸ یانوار با یاری دولت آمریکا کمیته” در راستای آزادی ملل شوروی” تشکیل می‌شود. و رییس کمیته مذکور او را به ایتالیا و آلمان جهت همکاری دعوت می‌کند. در مونهن با امکانات کمیته آمریکا کنفرانسی برگزار شده و با مدیریت محمدامین رسول‌زاده در “مرکز ملی آزربایجان” ساخت مجسمه “محمد کنگرلی” تصویب می‌شود.

سال ۱۹۵۲: یکم آوریل با تدابیر محمدامین رسول‌زاده روزنامه آزربایجان منتشر می‌شود. در ۱۱-۱۶ دکابر کنفرانس عموم قافقاز برگزار و محمدامین رسول‌زاده در آن سخنرانی می‌کند.

سال۱۹۵۳: ماه مای با دعوت کمیته آمریکا او به آلمان سفر می‌کند. به مناسبت ۳۵- مین سالگرد استقلال آزربایجان در رادیو صدای آمریکا نطق می‌کند و صدای ضبط شده به عنوان یادگاری به او تقدیم می‌شود. در ۳۰مای در سالن عمومی ‌بزرگ دانشگاه استانبول همردیف دیگر شخصیت‌های بزرگ شناخته شده دنیای تورک فعالیت‌های ۵۰ساله محمدامین رسول‌زاده نیز قید می‌شود. در این مراسم اوهمراه با دیگران با استقبال شکوهمند وزیر امور فرهنگ وقت “رفکی سلیم” مواجه می‌شود. صدر هیئت رییسه مطبوعات تورکیه “حقی تاریق” و دوست نزدیکش آقای حمدالله صبحی تانری اور(Tanrı Övər)سخنرانی کرده و فعالیت‌های او را برای حاضرین تشریح می‌نمایند. بعد خودش ایراد نطق نموده و صدایش ضبط می‌شود. دو روز بعد در نمایشگاه آثارش تماشاچیان طبق رسم وعادت به صدای او نیز گوش فرا می‌دهند.

سال-۱۹۵۴: ۲۷ مای در روزنامه “دنیا”ی تورکیه شماره ۵، خاطرات خود را در مورد بر هم زدن روابطش با استالین به چاپ می‌رساند. درج این خاطرات تا شماره‌های ۲۵-۲۶ طول می‌کشد و از طرف اجتماعیات تورک با علاقه شدیدی استقبا ل می‌شود.

سال۱۹۵۵: ۶ مارت-محمدامین رسول‌زاده در سن ۷۱- سالگی وفات می‌نماید و در مزارستان اسری(Əsri) دفن می‌شود. در ماه‌های مارت-آپریل از طرف هیئت اداری موسسه “فرهنگ آزربایجان” برای ساخت آرامگاه و چاپ و نشر آثارش فوند(اعلان-صندوق) اعلام می‌شود و افراد زیر به عضویت هیئت صندون در می‌آیند: رسول‌اونسال(ٌÜnsal)، کریم اودر، حمید آتامان،ت. جوم.از طرف بانک زراعت با عنوان”صندوق جاودانگی محمدامین رسول‌زاده” در نزد مدیریت مرکزی آنکارای بانک حسابی به شماره — ۶۰۲۱ باز می‌شود.

روحش شاد یادش گرامی باد

گروه خبری ـ تحلیلی تبریز سسی