گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده آذربایجانلیلارین ائرمنی و آسورلار طرفیندن سویقیریما معروض قالماسیندا سیمیتکونون رولو-حسن صفری
آذربایجانین هم قوزئیینده، هم گونئیینده زامان- زامان سویقیریملار، قتل عام لار حیاتا کئچیریلمیشدیر. آذربایجاندا یئرلشن ایمپئرییالارین و همین ایمپئرییالارا داخیل اولان بعضی آزسایلی خالقلارین بو قانلی سییاستده ایشتیراکی آرتیق تاریخی فاکتلار و سندلر اساسیندا ثوبوت اولونموشدور. ائرمنیلرین روسلار طرفیندن شیرنیکلندیریله‌رک آذربایجان تورکلری اوزرینه سالدیری تشکیل ائتمه‌لری بیر فاکتدیرسا، بو و دیگر کیچیک خالقلاردان دا بو مسئله‌ده آلت کیمی ایستیفاده اولونماسی دا گؤز اؤنونده‌دیر.
۱۹۱۸- جی ایلده گونئی آذربایجانین غرب حیصه سینده آذربایجان تورکلرینه قارشی ائرمنی- آسور قوشونونون تؤرتدیگی سویقیریمدا کوردلرین، خوصوصیله همین دؤورده رئگیونا کؤچن شکَاک کوردلرینین باشچیسی حساب ائدیلن اسماعیل آغا سیمیتکونون رولو بؤیوک اولموشدور. او اؤزو تؤرتدیگی قتل و غارتدن علاوه ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونونون باشچیلاریندان بیری اولان بنیامین مارشیمونو ۱۹۱۸-جی ایلین مارت آییندا اؤلدورمکله آذربایجان تورکلرینین خریستیان قوشونو طرفیندن قیصاص مقصدیله قتل عام ائدیلمه‌سینه سبب اولموشدور.
عومومیتله سیمیتکو اییرمینجی عصرین بیرینجی یاریسیندا گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده باش وئرن فاجیعه ده اساس سیمالاردان بیری اولموشدور. سیمیتکو و اونون اطرافیندا بیرلشن کورد دسته‌لری خاریجی قووه‌لره آرخالاناراق گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده ثابیتلیگین پوزولماسیندا مهم رول اوینامیشلار. چار روسیاسی گونئی آذربایجانا داخیل اولاندان سونرا سیمیتکو اونلارلا علاقه قورموش، داها سونرا عثمانلیلارا یاخینلاشمیشدیر. (۱، ص. ۵۸۵).
عثمانلی دؤولتی بیرینجی دونیا موحاریبه سینین ایلک ایللرینده موسلمانلارین دینی حیس لرینی جوشدورماق مقصدیله جهاد اعلان ائتدی. بو جهادین تاثیری آلتینا دوشن کوردلر و اونلارین باشچیلاری عثمانلیلارین طرفینه کئچسه ده،عثمانلی قوشونوندان اول گونئی آذربایجان اراضیسینی ایشغال ائتدیلر. اونلار ۱۹۱۴-جو ایلده اوکتیابر آیینین سونوندا عثمانلی قوشونو گلمه‌میشدن اؤنجه گونئی آذربایجاندا، خوصوصیله گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده قتل و غارتلر تؤرتدیلر (۲، ص. ۷۳). کورد طایفا باشچیلارینین بعضیسی عثمانلیلارین خئیرینه، بعضیسی ایسه روسلارین خئیرینه دؤیوشوردولر. نتیجه‌ده ایسه گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده گوناهسیز آذربایجان تورکلری قتله یئتیریله رک، وار- دؤولتلری ده غارت ائدیلدی.
چار روسیاسینین قوشونلارینین گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده ائرمنی و آسورلارین دؤیوشه حاضیرلانماسیندا بؤیوک رولو وار ایدی. اونلار بونا قارشی چیخان آذربایجانلیلاری و عومومیتله “شوبهه لندیکلری هر کسی یاخالاییب ایروان و تیفلیس زیندانلارینا گؤندریردیلر. حتّی اؤزلرینین بعضی طرفدارلارینی، او جومله‌دن حاجی حسن تاجیرباشی و غلامعلی خان آغاسینی ده حبس ائتمیشدیلر.
روسلار حتی سیمیتکونو دا یاخالاییب تیفلیسه آپارمیشدیلار. لاکین اونون وارلیغی چار روسیاسینین گله‌جک پلانلاری اوچون فایدالی اولدوغو معین لشدیریلدی و اونو سربست بوراخاراق، حتّی اونا آیلیق حقوق دا معین لشیردیلر”(۳، ص. ۴۵۴).
روسیانین بیرینجی دونیا موحاریبه سی ایللرینده اورمیاداکی کونسولو ب. نیکیتین اؤزونون خاطیره‌لرینده کوردی و کورد باشچیلارینی وئردیگی سؤز و ایچدیگی آندا وفالی قالمایان اخلاقسیز شخصلر کیمی خاراکتئریزه ائدیر. لاکین بونا باخمایاراق روسلارین تورکلره قارشی پلانلاریندا کورد باشچیلارینا، او جومله‌دن بیتلیسین شاه منیش طایفاسینین باشچیسینا چوخلو پولون وئریلدیگینی، لاکین هئچ بیر نتیجه آلینمادیغینی قئید ائدیر. او همچنین چار روسیاسینین خوی شهرینده‌کی کونسولونون تقدیماتی ایله سیمیتکویا چوخلو هدیه و نیشانلارین وئریلدیگینی قئید ائدیر (۴، ص. ۲۲۹-۲۳۰).
سیمیتکو بوتون منفی روللاری ایله یاناشی ائرمنی و آسورلاری مودافیعه ائدن روسلارین الینده آلته چئوریلیب و روس ایشغالینا قارشی موباریزه آپاران آذربایجانلیلارین توتولوب دارا چکیلمه‌سینده یاخیندان رول اویناییب. بئله کی، عثمانلی قوشونو طرفینه کئچیب، چار روسیاسینا قارشی دؤیوشن و دؤیوشدوکلرینه گؤره روسلار طرفیندن دارا چکیلن قوچعلی و شیرعلی خانین قارداشی بخشعلی خان یئکانی ده سیمیتکونون واسیطه‌سیله توتولاراق روسلارا ساتیلیر. حادیثه بئله باش وئریر کی، بخشعلی خان یئکانی عثمانلیلار گئری چکیلندن سونرا گونئی آذربایجاندا قالیر و بیر گون سیمیتکونون ائوینه قوناق گئدیر. سیمیتکو اونو یاخشی قارشیلاییر، لاکین گئجه یاتاقدا اونو یاخالایاراق روسلارا خوش گلمک مقصدیله، خویا آپاریب چار روسیاسینین قوشونونا تحویل وئریر. روسلار ایسه اونو خوی شهرینین مئیدانیندا دارا چکیرلر (۳، ص. ۴۵۵).
چار روسیاسینین قوشونو اوکتیابر چئوریلیشیندن سونرا گونئی آذربایجانی ترک ائدن ده ایسه ائرمنی و آسورلارلا یاناشی کوردلر ده چوخ سایدا سیلاح اله کئچیردیلر (۱، ص. ۴۸۷).
اوکتیابر چئوریلیشیندن سونرا چار روسیاسینین قوشونونون گونئی آذربایجاندان چیخماسی رئگیوندا ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونون یارادیلماسینی سورعت لندیردی. اصلینده هله ایللر اؤنجه‌دن ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان اوردوسونون یارادیلماسی پلانلاشدیریلیردی. روسلار سیمیتکو ایله یاناشی، آسورلارین باشچیسی و ائرمنیلرله ده دانیشیقلار آپاریردیلار. “۲ یانوار ۱۹۱۶-جی ایلده مارشیمون ۱۹۱۵-جی ایلین یاییندان ایداره‌سینه چئویردیگی سالماسداکی ایقامتگاهیندا تیفلیسده روس کوماندانی اولان نیکولای قراندوودان روسیا نوماینده‌لری ایله گؤروشمک اوچون دعوت آلدی. مارشیمون بو تکلیفی قبول ائده‌رک بیر دسته یولداشی و ترجومه‌چی ایله بیرگه جولفا یولو ایله تیفلیسه گئتدی. بو سفر زامانی روسلار آسورلاردان عیبارت بیر گُردان یاراتماغی تکلیف ائتدیلر. روسلار ایکی ایل قاباق کوردلره ده عینی تکلیفی ائتمیشدیلر. اونلار خوی و سالماسدا قوشونلارینی مؤحکم لتمک ایسته‌ییردیلر. بونو اؤزلرینین یاراتدیقلاری «ائرمنی و آسور» بیرلیگینین کؤمگی ایله یئرینه یئتیرمک ایسته‌ییردیلر.
مارشیمون بو تکلیفی قبول ائتدی. قرارا آلیندی کی، لازیم اولان سیلاح-سورسات قافقاز دمیر یولو واسیطه‌سیله تیفلیسدن تبریزه و وانا گؤندریلسین.” (۵، ص. ۸۴).
دیگر طرفدن ایسه “اینگیلتره و فرانسا چار روسیاسیندا غیری-ثابیتلیگی حیس ائدیب، قرارا گلمیشدیلر کی، ایران و قافقاز ائرمنیلریندن، ائله جه ده آسورلاردان عیبارت قوشون یارادیب، اینگیلتره و فرانسانین ال آلتیلاری واسیطه‌سیله ایداره ائتسینلر. اونون اوچون آسورلارین دینی باشچیسی مارشیمون و ائرمنیلرین باشچیلاری ایله دانیشیغا باشلادیلار. بونونلا باغلی اینگیلیس و فرانسیز حربچیلری جولفا یولوندان داخیل اولوب اورمیایا گئتدیلر. آمریکا دا همین دؤورده اونلارلا البیر فعالیت گؤستریردی. اورمیادا مکتب، خسته خانا و س. مرکزلر آچان آمریکا میسسیونئرلری ایللر اؤنجه‌دن بؤلگه ایله تانیش ایدیلر و اینگیلتره، ائله جه ده فرانسا ایله البیر ایدیلر.” (۲، ص. ۷۳).
روسیا و غرب دؤولتلرینین غربی آذربایجانداکی نوماینده‌لرینه گؤستریشله ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونون یارادیلماسی تاپشیریلدی. خریستیان قوشونو یارادیلاندان سونرا کوردلرین ده بو قوشونا قاتیلماسی پلانلاشدیریلدی. چونکی، یئرلی آذربایجان تورکلری اهالینین بؤیوک اکثریتینی تشکیل ائدیردی و آز سایدا خریستیانین بو بؤلگه‌ده دؤولت قورماسی رئال گؤرونموردو. محض بونا گؤره، آذربایجانلیلارین سایینی سویقیریمی یولو ایله آزالدیب و اؤز خئییرلرینه دئموقرافیک دییشیکلییه نایل اولماق قارشییا مقصد قویولدو.
آذربایجانین غربینده – اورمیادا ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونون تشکیلیندن سونرا ۱۹۱۸-جی ایل یانوار آیینین ۲۵-دن ۲۸-دک پولکوونیک چاردیقنی کؤچری کوردلرین باشچیلاری و ائرمنی کومیته‌سینین باشچیسی آهارویان آراسیندا گؤروشلر کئچیریلدی، بیرلشمه و امکداشلیق اوچون آنلاشما الده ائدیلدی. (۶، ص. ۳۳۹).
هله سیمیتکونون همین خریستیان قوشونونا داخیل ائتمه‌دن ائرمنی و آسورلار اورمیا شهرینی توتماق اوچون شهرده قتل عاما باشلادیلار. ۱۹۱۸-جی ایل فئورال آیینین ۲۲-۲۵ گونلرینده یعنی ۳ گون مودتینه اون مینلرله اهالینی قتل عام ائدیب (۷، ص. ۲۳)، اورمیادا آذربایجانلیلاری تسلیم اولماغا وادار ائده بیلدیلر. شهر اهالیسی تسلیم اولاندان سونرا آذربایجان تورکلرینین “سیلاحلارینین ۴۸ ساعات مودتینه ییغیلماسی و درحال تحویل وئریلمه‌سی” (۸، ص. ۱۸۳) بندی باریشیق پلانینا سالیندی و ایجرا ائدیلدی.
گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینین بؤیوک بیر اراضی اولماسی و اهالینین بؤیوک اکثریتینین آذربایجان تورکلریندن عیبارت اولماسی خریستیان دؤولتلرینی دوشوندوروردو. اونلار ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان اوردوسونون بوتون بؤلگه‌نی ایشغال ائدیب خریستیان دؤولتی یارادا بیله‌جگینه شوبهه ایله یاناشیردیلار. اونا گؤره ده رئگیوندا کوردلرین باشچیسی سیمیتکو ایله دانیشیغا گیردیلر. دیگر طرفدن ده تجروبه گؤسترمیشدی کی، آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینه کؤچوب اساساً ده کؤچری حیات طرزی کئچیرن کوردلر راحاتلیقلا خاریجی قووه‌لرین فیتنکارلیغینا آلت اولماغا حاضیردیرلار. ائله همین مقصدله سیمیتکونون باشچیلیغیندا رئگیوندا کورد قروپلاشماسینین آسور- ائرمنیلره بیرلشمه‌سی اوچون قرار وئریلدی.
عینی زاماندا “۱۹۱۸-جی ایلین یانوار آییندا کاپیتان گراسی ائرمنیلرین تهلوکه‌سیزلیگینی تامین ائتمک و بوراداکی ایشلره نظارت ائتمک اوچون اورمیایا گلدی و او بورادا توپلانتی تشکیل ائتدی. او، بورایا ژنرال اوفلئی سورئنین امری ایله گلمیشدی.” (۵، ص. ۹۶).
“گراسی او جومله‌دن اسماعیل سیمیتکونون دا یانینا گئدیب اونون آسور قوشونو ایله بیرلشمه‌سینی ایسته‌دی. مارشیمون بونا قارشی ایدی. لاکین اینگیلیسلرین خاطرینه بو فیکری قبول ائتدی و بئله‌لیکله سیمیتکو آسورلارین موتّفیقی اولدو» (۵، ص. ۹۶). اصلینده سمیتکو کیمی جیلولارین موتّفیقی اولان بیر شخصله گؤروشوب بیرلشمک عادی مسئله کیمی گؤرونوردو. لاکین آسورلارین دیگر باشچیلاری ب.مارشیمونون گئدیب سیمیتکو ایله بیرلشمه‌سینه قارشی چیخدیلار. اونا گؤره ده، سمیتکونون گؤروشه دعوت ائدیلمه‌سی مسئله سینین مذاکیره ائدیلمه‌سی اوچون آسور مرکزی شوراسینین ایجلاسی دا کئچیریلدی و آسور باشچیلارین کوردلرله بیرلشمه مسئله سینه گؤره خبردارلیغینا باخمایاراق، ب.مارشیمونا محض روسلارین و اینگیلیسلرین منافعیی اوچون کوردلرله بیرلشمه‌یه موثبت جاواب وئردی. (۶، ص. ۳۵۴).
بونون اوچون آسورلارین باشچیسی و ائرمنی-آسور سیلاحلی بیرلشمه‌سینین کوماندانلاریندان اولان ب.مارشیمون “اورمیا کیمی بؤیوک شهری راحاتلیقلا نظارت آلتینا آلدیقدان سونرا بیر گروپ آسورلا بیرلیکده سالماسا دوغرو حرکت ائتدی. او سالماسدا سیمیتکو ایله گؤروشوب، اونو دا خریستیانلارا طرف چکمک ایسته‌ییردی. ب.مارشیمون عینی زاماندا همین اراضیلری ده توتماغی پلانلاشدیریردی. اونا گؤره ده، اؤزلری ایله توپ، مینیک و پیادا قوشون بیرلشمه‌لری آپاردی”. (۲، ص. ۷۶).
ب.مارشیمونون سالماسا داخیل اولماسیندان سونرا ایرانین ناخچیوانداکی کونسولو وثوق الممالیک مرندی اورمیا مسئله سینی مذاکیره ائتمک مقصدیله تبریزدن گلیب مارشیمونلا گؤروشمک اوچون ۱۵ مارت ۱۹۱۸-جی ایلده ۶ نفر ایران کازاکی ایله دیلمقانا داخیل اولدو.
مارشیمون اؤز قارداشی داوودو اونو قارشیلاماق اوچون گؤندردی. ۱۹۱۸-جی ایل مارت آیینین ۱۵-ده مارشیمون وثوق الممالیکی گؤرمک اوچون دیلمقانا گلدی و حکومت بیناسیندا اونونلا گؤروشدو. (۹، ص. ۵۹۵).
ب.مارشیمون ۱۹۱۸-جی ایل مارت آیینین ۱۴-ده سیمیتکویا گؤروشمه نیتینی چاتدیردی. اونا گؤره ده “اسمعیلاغا سیمیتکو مارشیمونون دعوتینی قبول ائدیب گؤروش اوچون کؤهنه شهره گلمه‌سینی ایسته‌دی”. (۱۰، ص. ۳۶۵) بونونلا باغلی ۱۹۱۸-جی مارت آیینین ۱۶-دا ب.مارشیمون سیمیتکودان مکتوب دا آلدی. همچنین اسماعیل آغا سیمیتکو وثوق الممالیکین گلمه‌سیندن ده خبردار اولموشدو و تصوّر ائدیردی کی، دؤولت (قاجار دؤولتی – ح.ص.) بو تئزلیکده مارشیمون مسئله سی ایله مشغول اولمایاجاق. وثوق الممالیکین گلمه‌سی و مارشیمونلا گؤروشو اسماییل آغا سیمیتکونو جسارت لندیرمیشدی. (۹، ص. ۵۹۶).
گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینده یارانمیش قاریشیق وضعیتده هم ائرمنی و آسورلار، هم ده کوردلرین باشچیسی سیمیتکو اؤزلرینه دؤولت قورماق ایسته‌ییردیلر. سمیتکو ب.مارشیمونون دا بئله بیر نیتینین اولماسینی و اصلینده کوردلرین یالنیز گوجوندن اؤز مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمک ایسته گینی آنلاییر. اونا گؤره ده، ب.مارشیمونو اورتادان قالدیرماقلا اؤزونو رقیبسیز گؤرمک ایسته‌ییردی. محض بونا گؤره، ب.مارشیمونو گؤروشه دعوت ائدیب و اؤلدورمگی پلانلاشدیردی.
وعده لشمه‌یه اویغون اولاراق ۱۹۱۸-جی ایل مارتین ۱۶-دا آخشام واختی ب.مارشیمون طنطنه ایله یولا دوشوب فایتونونا اوتوردو. عینی فورمالی گئییم و سیلاحلارلا اونو احاطه ائدن ۱۴۰ آتلی آسور دؤیوشچوسو ایله کؤهنه شهره طرف گئتدیلر. مارشیمون فایتوندان دوشوب ایچه ری گیردی. آتلیلار دا آتدان دوشوب، آتین نوختاسنی توتوب دوردولار. او طرفدن ایسه سیمیتکو اؤزونون سئچیلمیش آتلیلاری ایله گلدی. لاکین تاپشیرمیشدی کی، آرخادان بیر دسته قوشونو دا گلسین. (۱۱، ص. ۳۰۱).
هر ایکیسی ده اوتوردولار و مارشیمون دانیشماغا باشلادی. سیمیتکونون دئدیگینه گؤره، مارشیمون اونا دئییب کی، “حاضیردا کوردوستان آدلانان بو اراضی بیزیم وطنیمیز اولوب. لاکین دین فرقی بیزی بیر-بیریمیزدن آییریب و بو گونه سالیب. ایندی ایسه بیرلشیب بو یوردو اله کئچیرمه‌لی و بیرلیکده یاشامالیییق. مارشیمون دئییب کی، بیز قوشون سفربر ائتمیشیک، لاکین تبریزه دوغرو حرکت ائدیب، اورانی توتماغیمیز اوچون مینیک دسته‌لریمیز یوخدور!”. (۲، ص. ۷۷).
“بو واخت شکّاک مینیکلری یولدان یئتیشیب داملاردا یئرلشدیلر. مارشیمون سؤزلرینی سونا چاتدیراندان سونرا سیمیتکو اونا بیرلشمه‌یه سؤز وئردی. مارشیمون قالخدی چیخسین و سیمیتکو اونو گولر اوز شکیلده یولا سالدی. اوتوردوقلاری اوتاغین پنجره‌سی حَیَطین قاپیسینا باخیردی. مارشیمونون فایتونو ایسه قاپینین آغزیندا ساخلانیلمیشدی. مارشیمون فایتونونا میننده سیمیتکو توفنگله اونو ووردو. گول له مارشیمونون کورگیندن دیدی و او یئره ییخیلدی. همین آن داملاردا دایانان شکّاک آتلیلاری آتش آچماغا باشلادیلار. آتلارینین یانیندا دایانان آسور دؤیوشچولرینین اکثرینه گول له دیدی و چوخ آز دؤیوشچو سالامات قالدی. سیمیتکونون آچدیغی آتش نتیجه‌سینده مارشیمون یارالانمیشدی. سیمیتکونون قارداشی علی آغا آتش آچاراق اونو اؤلدوردو”. (۲، ص. ۷۸).
ظاهیراً سیمیتکو موسلمانلارین دوشمنینی اؤلدورسه ده، آنجاق اونو کوردلرین یوخ، محض آذربایجان تورکلرینین یاشادیغی اراضییه چکیب قتله یئتیرمه‌سی و درحال قوشونو ایله قاچماسی قاباقجادان دوشونولموش حرکت ایدی. او ان آزیندان “اگر بو حادیثه لردن سونرا اونلارین (خریستیانلارین – ح.ص.) تشکیلاتینین یئرلشدیگی خسرو آبادا گئدیب ب.مارشیمونگیلین سیلاح-سورساتینی توتسایدی، بلکه اونلارین گوجو ضیعفلردی و داها آز گوناهسیز اهالی قتل عام ائدیلردی. (۹، ص. ۵۹۸) بئله‌لیکله اصلینده همین دوشونولموش حرکت نتیجه‌سینده “خریستیانلارین الی کوردلره چاتمادیغینا گؤره بونون آجیغینی اورمیا موسلمانلاریندان آلماق قرارینا گلمیشدیلر.” (۱۲، ص. ۵۵).
“همین گون آخشام اسماعیل آغا سیمیتکو چئهریقده اؤز ائوینه قاییتدی. دیگر طرفدن ایسه آسورلار دینی لیدئرلرینین اؤلوموندن هیدّتله‌نیب و کؤهنه شهردن بیر نفر ائرمنینین مصلحتی و یول گؤسترمه‌سی ایله شهره داخیل اولوب و مارشیمونون اؤلوسونو تاپدیلار. قارشیلارینا چیخان اهالینی ده اؤلدوروب و یانغین تؤره‌دیب گئجه ایله شهردن چیخدیلار”. (۲، ص. ۷۹).
محض سمیتکودان قیصاص آلماق اوچون اورمیادان باشقا آذربایجانلیلارین یاشادیغی کؤهنه شهر و سالماس خریستیان قوشونونون هجومونا معروض قالدی. بئله کی، مارشیمونون قتلینین صاباحیسی گون آسورلار “سیلاحلی شکیلده شهره هجوما کئچدیلر. کؤهنه شهر اهالیسی اؤزلرینی مودافیعه ائتمه‌یه باشلادیلار. لاکین آسورلار شهرین بیر حیصه سینه نوفوذ ائدیب و بیر گروپ اهالینی اؤلدوردولر. ۱۹۱۸-جی ایل مارت آیینین ۲۰-ده آسورلار یئنیدن همین شهره هوجوما کئچدیلر و شهری جیدی شکیلده باسقی آلتیندا ساخلادیلار. هئچ یئردن یاردیم یئتیشمه‌دیگی اوچون چاره‌سیز قالان اهالینین اکثری اؤولادلاری و عاییله سینی گؤتوروب دیلمقان و خوی شهرلرینه قاچماغا مجبور اولدولار. قالانلار ایسه آسورلارین الینه کئچیب گول له لندیلر. مینلرله گوناهسیز قادین، اوشاق و کیشی قتله یئتیریلدی”. (۲، ص. ۷۹).
۱۹۱۸-جی ایل مارت آیینین ۱۹-دا ایلاخیر چرشنبه آخشامی مارشیمونون قتل خبری اورمیایا چاتدی. خریستیانلارا تسلیم اولوب و اونلارین ایشغالینا کئچدیگینه گؤره نیسبتاً ساکیت بوراخیلان شهره سیمیتکونون ب.مارشیمونون اؤلدورمه‌سینین آجیغینی چیخماق اوچون خریستیان سیلاحلیلاری آخیشدیلار. اهالی ایسه هر شئیدن خبرسیز ایلاخیر چرشنبه آخشامی مراسیملرینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلامیشدیلار. خریستیانلارا تسلیم اولموش، سیلاحلارینی تحویل وئرمیش گوناهسیز اهالی قتل عاما معروض قالدی. سحر آچیلاندان شهرده کوتلوی قتل عام داها دا کسکینلشدی و خریستیانلار ائولره هوجوم ائدیب اوشاق، بؤیوک، یاشلی، قادین، کیشی فرق قویمادان گؤردوکلری هر کسی گول له له‌دیلر. (۱۳، ص. ۵۱۴-۵۱۵).
ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونونو تشکیلاتلاندیران و آذربایجانلیلارین سویقیریمیندا اساس رول اوینایان شخصلرین بیری اولان چار روسیاسینین اورمیاداکی کونسولو ب.نیکیتین مارشیمونون سیمیتکو طرفیندن اؤلدورولمه‌سیندن سونرا آسورلار بو بؤلگه‌ده (اورمیا و اطراف قصبه و کندلر – ح.ص) قاچیب جانینی قورتارا بیلمه‌ین بوتون ساکینلری قتل و غارت ائتدیگینی، او جومله‌دن بؤیوک کند اولان عسگر آبادین حاصاری اولدوغو اوچون اطراف اراضیلرین موسلمانلارینین (آذربایجان تورکلری – ح.ص) همین قالایا سیغیندیغینی و اورانین اهالیسینین خریستیانلار طرفیندن تامامیله قتل عام ائدیلدیگینی یازیر. (۴، ص. ۳۱۲-۳۱۳).
ایلاخیر چرشنبه‌ده اورمیادا سیمیتکونون مارشیمونو قتله یئتیرمه‌سی اوزوندن ۱۰-۱۵ مین آذربایجانلی قتل عام ائدیلدی. حادیثه لره جانلی شاهید اولان غلام خان حشمت همین قتل عامدا اورمیادا ۱۰-۱۲ مین نفرین قتل عام ائدیلدیگینی قئید ائدیب. (۱۴، ص. ۶۳) آذربایجان تورکلرینین همین گون تلفاتینین سایینی بعضی منبعلر ۱۰ مین گؤستریب، دیگر منبعلر ایسه “اورمیادا قتله یئتیریلن آذربایجانلیلارین سایینی ۱۵ مین (۳، س. ۴۷۰)” گؤسترمکده‌دیر.
خریستیانلارین سیمیتکودان قیصاص مقصدیله قتل عام تؤرتدیگی شهرلردن بیری ده دیلمقاندیر. خریستیان قوشونو ۱۹۱۸-جی ایل مارت آیینین ۲۰-ده دیلمقانا هوجوما کئچدی. شهری ۲۰۰۰-ه یاخین خوی و انزابدان گلمیش تجروبه‌سیز سیلاحلی لار موحافیظه ائتمه‌یه چالیشدی. لاکین اونلار خریستیانلارین قوشونونون چوخسایلی و یاخشی تجهیز ائدیلدیگی اوچون آخشام مغلوب اولدولار. شهرین اهالیسینین اوچده بیری جانینی گؤتوروب قاچا بیلدی. اهالینین اکثری چاره‌سیزلیکدن قاپیلارینی باغلاییب قتل عام ائدیلمه‌لرینی گؤزله‌دیلر. خریستیانلاردان خوصوصیله جیلو آدلانان آسورلار قتله یئتیریلن لیدئرلرینین جنازه‌سینی گؤزلری ایله گؤردوکلری اوچون شهره داخیل اولان کیمی خوصوصی غدارلیقلا مودافیعه سیز اهالینی قتل عام ائدیردیلر. قتله یئتیریلن بعضیلرینین بدن عضولرینی کسیردیلر. دیلمقاندان و اطراف اراضیلردن ۴۰ مین نفری اسیر گؤتوروب، جنازه‌لرین اوزریندن کئچیرمکله بیر هفته نفتوان و قالادا آج ساخلادیقدان سونرا آج-یالاواج صحرالیغا بوراخدیلار. چوخو نفتوان خارابالیقلاریندا آجلیقدان و سویوقدان اؤلدو. دیری قالانلار غربت دییارا – گونئی ماحالینا دوغرو ایره‌لیله‌دیلر. لاکین چؤلده آیاقیالین و چاره‌سیز حرکت ائدن همین آذربایجانلیلاری ایسه کوردلر (سیمیتکونون دسته سی – ح.ص.) هوجوما کئچیب گئییملرینی سویوندوروب تالاماقلا قتل عام ائتدیلر. (۱۵، ص. ۳۴۹).
بئله‌لیکله اورمیادان سونرا سالماس و اونون اطرافی، قصبه و کندلری ده ائرمنی و آسورلاردان عیبارت خریستیان قوشونو طرفیندن ایشغال ائدیلدی. لاکین اهالینین قتل عامی و تالانماسی داوام ائدیردی. نهایت عثمانلی اوردوسو آذربایجانلیلاری سویقیریمی مقصدیله قتل عام ائدیلمکدن قورتارماق اوچون گونئی آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینه هوجوما کئچدی. عثمانلیلار خریستیان قوشونو ایله آغیر دؤیوشدن سونرا اونلاری مغلوب ائتدیلر. سالماس، اورمیا و دیگر آذربایجان اراضیلرینی ترک ائدرکن ائرمنی و آسورلار اهالینی دهشتلی شکیلده قتل عام ائتدیلر. سوندا ایسه “۱۹۱۸-جی ایل ۳۱ اییولدا ائرمنی و آسورلار غارت ائتدیکلری داشینان املاکلا بیرلیکده اورمیانی ترک ائتدیلر” (۶، ص. ۴۰۱).
آذربایجان میلتینین باشینا گتیریلن دهشتلی سویقیریمدان سونرا عثمانلی قوشونونون آذربایجانا داخیل اولماسی ایله نیسبی ساکیتلیک یاراندی. لاکین عثمانلی قوشونونون آذربایجانی ترک ائتمه‌سیندن سونرا یئنیدن اورمیا، سالماس و اطراف اراضیلری ترک ائتمیش ائرمنی و آسورلارین بیر حیصه سی قاییتدی. بیر سیرا خاریجی میسسیونئرلر ده قاییتدی و یئنه اؤز ضررلی فعالیتلرینه داوام ائتدیلر. لاکین بو دفعه آذربایجانلیلارین سویقیریمینا بهانه یارادان سیمیتکو اهالینین اساس پروبلئمینه چئوریلدی. “۱۹۱۹-جو ایلین یانواریندان ۱۹۲۲-جی ایلین آوگوست آیینا قدر تخمینن ۳٫۵ ایل مودتینه گونئی آذربایجانین غرب حیصه سینده سیمیتکونون اهالینی قتل و غارت ائتمه‌سی داوام ائتدی” (۳، ص. ۴۹۱).
بوتون بو حادیثه لرین باش وئرمه‌سیندن سونرا یئنیدن اورمیایا قاییدان ب.نیکیتین اؤز اثرینده بو حادیثه لری ده یرلندیریب. ب.نیکیتین اورمیانین موحاریبه دن اؤنجه حتّی تهراندان دا آباد اولدوغونو و تهراندا تئاتر و سینمالارین اولمادیغی واختدا اورمیادا بیر نئچه بئله مکانین اولدوغو و سیمیتکونون اورمیادان ۵۰ عدد پیانو غارت ائتدیگینی قئید ائده‌رک یازیر: “موحاریبه دؤورونده اورمیانین وضعیتی چوخ آجیناجاقلی ایدی. یئرلی معتبر شخصلرین بیلدیردیگینه گؤر، روس- تورک چکیشمه‌لری، آسورلار (بیرلشمیش آسور-ائرمنی قوشونو – ح.ص.) و کوردلرین یاراتدیغی چکیشمه نتیجه‌سینده اورمیا و اطراف اراضی و کندلرین ۷۰۰ مینه یاخین موسلمان و خریستیان اهالیسی قتل عام ائدیلدی. ایران شهرلری آراسیندا گلین شهر و آوروپالیلارین تعبیرینجه دئسک ایرانین ایسوئچره‌سی اورمیا خارابایا چئوریلدی (۴، ص. ۳۱۲).
بئله‌لیکله، کورد سیلاحلی بیرلشمه‌لرینین باشچیسی سیمیتکو هم اؤزو بدنام دسته‌لری ایله گونئی آذربایجانین غرب حیصه سینین اهالیسینی قتل-غارت ائدیب، هم ده بؤلگه‌ده اوینادیغی منفی روللا آذربایجان تورکلرینین ائرمنی – آیسور سیلاحلی بیرلشمه‌لری طرفیندن سویقیریما معروض قالماسینا بهانه یاراتمیش اولوب.
قایناقلار:
احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان (باز مانده تاریخ مشروطه ایران)، تهران ۱۳۸۴، موسسه انتشارات نگاه، ۷۴۳ ص.
مجتبی آزادی، تاریخ قتل عام مسلمانان آذربایجان توسط جلوها، ارومیه، ۱۳۶۹، انتشارات حسام الدین چلبی، ۲۵۴ ص.
محمد امین ریاحی، تاریخ خوی (سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران طی قرون)، تهران، ۱۳۷۸، انتشارات طرح نو، ۶۰۲ ص.
خاطرات و سفرنامه مسیو ب. نیکیتین کنسول سابق روس در ایران، ترجمه: ترجمه علیمحمد فره وشی، تهران، چاپ اوا ۱۳۲۶، چاپ دوم ۲۵۳۶، انتشارات کانون معرفت، ۳۲۵ ص.
توحید ملیکزاده دیلمقانی، گونئی آذربایجان بیرینجی دونیا موحاریبه سی ایللرینده – سویقیریم، ترجومه: ج.میرزیئوا، باکی، ۲۰۱۰ باکیچاپ ائوی، ۲۵۹ص.
توحید ملکزاده، دیلمقانی، تاریخ ده هزار ساله سلماس و غرب آذربایجان، تبریز، ۱۳۸۴، انتشارات الدار تبریز، ۷۰۴ ص.
رحمت الله توفیق، تاریخچه ارومیه، یادداشتهایی از سالهای جنگ اول جهانی و آشوب بعد از آن، انتشارات شیرازه، چاپ اول ۱۳۸۲|، ۱۶۲ ص.
محمد تمدن، اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه، تهران، ۱۳۵۰، موسسه مطبوعاتی تمدن، ۴۴۴ ص.
تحولات غرب آذربایجان به روایت اسناد مجلس شورای اسلامی، دوره های سوم تا پنجم، به کوشش علی ططری، رحیم نیکبخت، تهران، ۱۳۹۰، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۷۳۵ ص.
حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، چاپ دوم با بازبینی و افزودنی ها، انتشارات دستان، تهران ۱۳۸۴، ۹۲۶ ص.
احمد کاویانپور، تاریخ ارومیه، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸، ۵۵۳ ص.
صمد سردارینییا، آرازین هر ایکی تاییندا موسلمانلارین سویقیریمی، ترجومه: آتیللا مارالانلی، باکی، ۲۰۰۶، علم نشریاتی، ۱۱۸ ص.
علی دهقان، سرزمین زرتشت رضائیه، انتشارات ابن سینا، تهران، چاپ اول ۱۳۴۸، ۱۰۱۷ ص.
غلامخان حشمت، مویه های شهر غریب (گزارشی مستند از وقایع جیلولوق و حوادث بعد از آن در اورمیه)، اورمیه، ۱۳۸۷ انتشارات اورمیه، ۲۳۲ ص.
تسوج در گذر تاریخ (با نگاهی اجمالی به تاریخ، جغرافیا و فرهنگ منطقه شبستر (ارونق و انزاب)، تالیف: عباس نبیی، گرد آوری و تدوین: سلمان نبیی، پاییز، پاییز ۱۳۸۲، تسوج، موسسه مطبوعاتی و کتابفروشی خوش نیت، ۵۹۶ ص.
