نگاهی به حیات فکری علی بَی حسین زاده؛ از نخستین بانی گران توران گرایی- بابک شاهد
مقدمه
از جمله شخصیتهای تاثیرگذار در اندیشه ی مشرق زمین و دنیای تُرک مرحوم علی حسین زاده می باشد که با حیات قلمی و سیاسی خویش آغازگر جنبشی هویت خواهانه در مرزهای جهان تُرک گردید که ثمره ی اکنون آن هفت کشور تُرک و ده ها جامعه ی تُرکی می باشد که در راه دولت گرایی در حال گام برداشتن می باشد. در خصوص ضریب تاثیر اندیشه ی وی اشاره بدین دو نکته کافی است که ضیاء گؤک آلپ، پدر فکری ترکیه ی نوین تحت تاثیر اندیشه ی حسین زاده گام در وادی تفکر نهاد و پرچم سه رنگ جمهوری آزربایجان سمبلیزه گشته ی اندیشه ی حسین زاده می باشد که توسط مرحوم محمد امین رسولزاده به عنوان پرچم رسمی جمهوری دموکراتیک آزربایجان در سال 1918 میلادی به اهتزاز درآمد. در نوشتار پیش رو به بررسی حیات سیاسی و اندیشه ی علی بَی حسین زاده خواهیم پرداخت.
شیخ الاسلام احمد حسین زاده و دوران کودکی علی بَی
علی بَی حسین زاده در سال 1864 میلادی در شهر سالیانِ آزربایجان شمالی دیده به جهان گشود. به سبب آنکه پدر وی به عنوان معلم ریاضیات در مدرسه ی مسلمانان قفقاز در تفلیس مشغول به کار گردید، پس از تولد، خانواده ی وی در این شهر سکنی گزیدند. اما علی بَی در شش سالگی ابتدا پدر خویش و سپس به فاصله ای اندک مادر خود را از دست داد و پدربزرگ مادری اش شیخ الاسلام احمد حسین زاده سرپرستی وی و برادرش را بر عهده گرفت. شیخ الاسلام احمد به دلیل عظمت فکری که داشت از سوی تزار روسیه به مدت 32 سال به عنوان شیخ الاسلام قفقاز تعیین گردیده بود. وی تحصیلکرده ی شهر نجف بود اما با نگاهی مدرن به حیات بشری می نگریست. مهمترین اثبات این مدعا سخنان مرحوم میرزا فتحعلی آخوندزاده در باب وی می باشد. میرزا فتحعلی آخوندزاده که از دوستان نزدیک شیخ الاسلام محسوب می شد و از جمله افرادی در تاریخ اندیشه ی مشرق زمین به خصوص در دنیای اسلام می باشد که تندترین انتقادات را از روحانیون دینی نموده است شیخ الاسلام را فردی فوق بشری قلمداد می نمود که با دیگر روحانیون تفاوتهای عمده ای دارد و نباید وی را با دیگر روحانیون جاهل از علوم مدرن یکی انگاشت. وجهه ی دیگر متمایز کننده ی شیخ احمد، ارزشی بود که وی برای ادبیات و تاریخ تُرک قائل می شد. چنانکه ایشان نخستین بار کتابی به نام “تاریخ ادبیات تُرک” را منتشر نمودند که حاوی مطالبی در خصوص لهجه های اویغور و جاغاتای، نوشتار تُرکان باستان، علی شیر نوائی و دیگر بزرگان دنیای تُرک بود. علاوه بر این کتاب شیخ الاسلام احمد حسین زاده ده ها کتاب دیگر در این خصوص داشته که هم اکنون در کتابخانه ی ملی باکو نگهداری می شود. بنا به اذعان بسیاری از محققین، نخستین فردی که در خصوص ناسیونالیسم تُرکی تاثیر عمیقی بر علی بَی حسین زاده گذارد همین شیخ الاسلام احمد حسین زاده یعنی پدر بزرگ وی بود. شیخ احمد به دلیل آنکه اهمیت زائدالوصفی به آموزش علوم نوین می داد پس از آنکه علی بَی دوران تحصیلات اولیه در مکاتب را به اتمام رساند وی را در مدرسه ی عالی روسها در تفلیس ثبت نام نمود و علی بَی در این مدرسه به یادگیری علوم جدیدی چون شیمی، فیزیک، ریاضی و زبانهای فرانسه و روسی پرداخت.
علی بَی در دانشگاه پترزبورگ روسیه
علی بَی حسین زاده پس از اتمام تحصیلات متوسطه در مدرسه ی روسها راهی دانشگاه سن پترزبورگ گردید. بنا به نوشته ی خود وی ابتدا خواهان تحصیل در رشته ی هنرهای زیبا و نقاشی بود اما علاقه به علم شیمی بر این خواست وی غلبه کرد و در دانشکده ی ریاضی-فیزیک این دانشگاه به تحصیل علم شیمی پرداخت. وی همزمان با تحصیل رشته ی شیمی نزد اساتیدی چون مندلف در کلاسهای درس دانشکده ی “شرق شناسی” نیز شرکت جُست و درسهای گوناگونی را را در زمینه زبانهای شرقی فراگرفت. نخستین تجربه های سیاسی علی بَی نیز مربوط بدین دوره می باشد. وی همکلاسی برادر لنین الکساندر اولیانف بود که به دلیل سوء قصد به تزار به اعدام محکوم گشت و مرگ الکساندر بود که لنین را راهی وادی سیاست نمود. در این مدت دانشگاه پترزبورگ از سیاسی ترین دانشگاه های روسیه محسوب می شد که بسیاری از جریانات سیاسی در آن فعال بودند و مکرراً دانشگاه صحنه ی اعتراضات دانشجویی و حمله ی پلیس می گشت. در کنار این موارد علی بَی حسین زاده در مدت تحصیل در دانشگاه پترزبورگ علاوه بر این که با توسعه ی آموخته های خویش در خصوص زبان های انگلیسی و فرانسه تسلط کامل بر این زبانها پیدا نمود در سطح پیشرفته زبان آلمانی را نیز فرا گرفت.
علی بَی حسین زاده در دانشگاه استانبول
علی بَی حسین زاده پس از اتمام تحصیلات خود در رشته ی شیمی در دانشگاه پترزبورگ بنا به نوشته ی خود، جهت اینکه در کشوری مسلمان و تُرک زندگی کند، راهی استانبول گشت. وی با پشتوانه ی علمی که داشت وارد دانشکده ی پزشکی-نظامی دانشگاه استانبول گشت و در رشته ی پزشکی شروع به تحصیل نمود. وی در دوران تحصیل در این دانشکده به سبب آنکه تسلط کافی به زبانهای انگلیسی، آلمانی، روسی و فرانسه داشت بسیاری از آثار ادبی مغرب زمین و مربوط به دوران روشنگری را به زبان تُرکی ترجمه نموده و در نشریات مختلف ترکیه منتشر نمود. وی در دوران دانشجوئی در این دانشگاه بود که تخلص “تورانی” را بر خود برگزید و شعر معروف “توران” را در مدت تحصیل در این دانشگاه سرود. به جز این موارد وی در این سالها بود که آثار “گوته” شاعر آلمانی را برای نخستین بار به تُرکی ترجمه نموده و در ترکیه منتشر نمود. به جز این موارد یکی از وقایع مهم دوران دانشجویی علی بَی تشکیل جمعیت “اتحاد و ترقی” در دانشکده ی محل تحصیل وی و عضویت علی بَی در هیئت مؤسس این جمعیت بود. در اواخر قرن نوزدهم جمعی از دانشجویان دانشکده ی پزشکی-نظامی دانشگاه استانبول که به نام “دارالفنون استانبول” خوانده می شد جهت سرنگونی سلطان عبدالحمید دوم جمعیتی با نام جمعیت “اتحاد عثمانی” بنیان گذاردند که بعدها نام “جمعیت اتحاد و ترقی” را بر خود گرفت. علی بَی حسین زاده از اعضای هیئت مؤسس این جمعیت بود و افکار وی علیرغم جوان بودنش تاثیر بسزایی در خط مشی این جمعیت داشت به گونه ای که ضیاء گؤک آلپ پدر فکری ترکیه نوین و کسی که آتاتُرک از وی به عنوان پدر فکری خویش نام می برد چنین بیان نموده است که بواسطه ی حضور علی بَی حسین زاده در “جمعیت اتحاد و ترقی” بود که این جمعیت رنگ و بویی مدرن به خود گرفت.
علی بَی حسین زاده در باکو
علی بَی پس از پایان تحصیلات خود در دارالفنون استانبول، در جنگی که میان یونانستان و دولت عثمانی درگرفت شرکت جست. وی در این جنگ در مقام پزشک نظامی به مداوای سربازان می پرداخت و در این جنگ بود که با نقاش مشهور آلمانی، “مارشال” آشنا گشت و به سبب آنکه به مداوای “مارشال” پرداخته بود وی نیز تصویری از علی بَی نقاشی نمود؛ که هم اکنون در موزه ی برلین نگهداری می شود. پس از اتمام جنگ علی بَی حسین زاده به استانبول بازگشت. اما با اطلاع از اینکه در لیست دستگیری اداره امنیت سلطان عبدالحمید دوم می باشد جهت ادامه ی فعالیتهای خویش راهی باکو گردید. در هنگام ورود به باکو ابتدا به طبابت پرداخت اما پس از اندک زمانی دگرباره به فعالیتهای فرهنگی و سیاسی خویش بازگشت. در سال 1905 میلادی جنگ روسیه و ژاپن به اتمام رسیده بود. شکست تاریخی روسیه از ژاپن سرآغازی بر سقوط خاندان تزار در آینده ای نه چندان دور گشت. پس از این شکست و درهم شکسته شدن احتشام امپراطوری روسیه ملل ساکن در روسیه از دولت تضعیف شده ی خود خواستار حقوق ملی خویش شدند. علی بَی حسین زاده نیز در این شرایط به همراه چند تن دیگر از روشنفکران باکو من جمله علی مردان توپچوباشی، راهی پترزبورگ گردید تا به بیان مطالبات آزربایجانیان بپردازد. در پترزبوگ بود که وی توانست اجازه ی نشر، نشریه ی “حیات” را کسب نماید. نشریه ی “حیات” نخستین نشریه ای بود که در باکو به زبان تُرکی منتشر گشت. اما دولت روسیه پس از مدتی اجازه ی نشر “حیات” به سردبیری علی بَی حسین زاده را ابطال نمود. علی بَی نیز به جای این نشریه اقدام به نشر “فیوضات” نمود؛ اما پس از مدتی علی بَی از انتشار نشریات به زبان تُرکی منع گشت و علی بَی با نشر، نشریه ی “کاسپی” به زبان روسی به فعالیت مطبوعاتی خویش ادامه داد. علی بَی حسین زاده در کنار کار مطبوعاتی به تدریس زبان تُرکی در مدرسه ی “سعادت” پرداخت و پس از مدتی مدیر این مدرسه شد. وی در ضمن حضور خود در باکو یکی از آثار مهم ادبی خود به نام “فرصت سیاست” را منتشر نمود. این اثر ادبی با متد نوین ادبیات غرب آمیخته با سبک نوین ادبیات روسی در خصوص تاریخ و اساطیر تُرکان جهان بود. اما یکی از نوشتارهای وی که لایق دقت در تاریخ آزربایجان می باشد؛ نامه ی وی به سه تن از منتخبین باکو جهت رفتن به مجلس دومای روسیه که علی مردان توپچوباشی نیز در میان آنها بود می باشد. وی در این نامه ی تاریخی از نمایندگان می خواهد که در راه خودمختاری آزربایجان، برداشتن موانع برای تدریس زبان تُرکی و گسترش فرهنگ تُرکی در آزربایجان، تلاش برای حراست از دین آزربایجانیان و اعتلای رفاه آزربایجانیان حداکثر تلاش را نمایند. این نامه ی علی بَی بدین جهت حائز اهمیت است که برای نخستین بار سخن از خودمختاری سیاسی آزربایجان به میان می آید یعنی امری که سیزده سال بعد توسط محمدامین رسولزاده محقق گشت.
بازگشت علی بَی حسین زاده به استانبول
علی بَی در سال 1910 میلادی با دعوت اعضای شورای مرکزی جمعیت اتحاد و ترقی و به دلیل اینکه اوضاع عثمانی نسبتاً آرام گشته، عبدالحمید دوم از تخت شاهی برکنار شده و در دولت عثمانی مشروطیت اعلان گشته بود راهی استانبول گشت. وی پس از رسیدن به استانبول به عنوان مدیر دانشکده ی پزشکی دانشگاه استانبول آغاز به کار کرد و سپس به عنوان یکی از اعضای اصلی جمعیت اتحاد و ترقی در کنار افرادی چون ضیا گؤک آلپ و یوسف آکچورا قرار گرفت. در سال 1913 میلادی در جنگ بالکان به عنوان پزشک داوطلب در هلال احمر به مداوای زخمیان پرداخت. اما مهترین فعالیت علی بَی در این سالها مربوط به عضویت وی در هیئتی که بعدها نام هیئت توران را به خود می گیرد می باشد. در سال 1915 میلادی و پس از آنکه اوضاع روسیه ی تزاری به آشفتگی گذارد و از اوتوریته ی تزار در روسه کاسته شد هیئتی از سوی روشنفکران ترک ساکن در روسیه به نام کمیته ی دفاع از حقوق تُرکان مسلمان روسیه تشکیل شد. یوسف آکچورا که در شکل گیری این کمیته نقش اصلی را بر عهده داشت از علی بَی جهت عضویت در این شورا دعوت کرد و علی بَی حسین زاده نیز پذیرفت. هدف این شورا دیدار با رهبران کشورهای مختلف و مجامع جهانی برای رسانیدن صدای تُرکان روسیه بود. این هیئت در مدت فعالیت خویش توانست کنفرانسها و سمینارهای مختلفی در بسیاری از شهرهای اروپا برگزار نماید و با افراد ذیضلاح مجامع بین المللی وضعیت تُرکان روسیه را در میان گذارده و توانست با دولتمداران کشورهای مخالف روسیه همچون آلمان، مجارستان و بلغارستان از نزدیک دیدار داشته و ارتباط برقرار نماید. در کنار این فعالیتهایی که علی بَی در بدو ورود به استانبول داشت وی در سالهای 1916 و 1917 میلادی اقدام به تشکیل سه جمعیت با عنوانهای “جمعیت دوستی ترک-مجار”، “جمعیت تعلیم و تربیت” و “جمعیت تحقیق و کنکاش آثار علمی” نمود. علاوه بر این رسالات و کتب مختلفی در زمینه ی بیماریهای واگیرداری چون وبا و سایر بیماریها نگاشت.
نقش علی بَی حسین زاده در آفرینش جمهوری دموکراتیک آزربایجان
در سال 1918 میلادی بخش شمالی آزربایجان واحد ابتدا به مرکزیت شهر گنجه و سپس باکو اقدام به اعلان جمهوری دموکراتیک آزربایجان می نماید. این جمهوری که به مدت دو سال پایدار مانده و پس از آن از سوی ارتش سرخ اشغال می شود نخستین جمهوری دموکراتیک در دنیای شرق لقب می گیرد. نام این جمهوری در آزربایجان شمالی با نام محمدامین رسولزاده و حزب مساوات گره خورده است. با مطالعه ی حیات سیاسی علی بَی به نقش تاثیرگذار وی در آفرینش این جمهوری و شناخته شدن آن در سطح بین المللی پی می بریم. چونانکه بنا به اسناد موجود علی بَی چندین هفته پیش از آفرینش این جمهوری در شهر گنجه بوده و پس از دو هفته از اعلان موجودیت این جمهوری به مرکزیت گنجه به همراه محمدامین رسولزاده راهی استانبول می گردد. وی در استانبول مقدمات دیدار رسولزاده با رجال سیاسی را فراهم می نماید و پس از آن راهی کشور نروژ برای شناساندن این جمهوری می شود. بنا به خاطرات نوشته شده توسط وی در میانه راه هنگام توقف در شهر کییِف به دیدار سفیر کشور آلمان می رود و از وی تقاضا می نماید که جمهوری دموکراتیک آزربایجان را به رسمیت بشناسند. در خاطرات نوشته شده توسط حیلمی پاشا؛ چنین ادعا می گردد که علی بَی از سوی دولت عثمانی به خصوص ارتش تُرک به قفقاز فرستاده شده بود تا در حرکت دولت گرایانه ی تُرکان این منطقه بدانها یاری نموده و نقش مشاور را داشته باشد.
پس از استقرار این حکومت در سال 1919 میلادی، داماد فرید پاشا در دولت عثمانی به وزارت اعظم مبعوث می شود. نخستین عمل سیاسی فریدپاشا در دوران صدارت صدور فرمان دستگیری اعضای حزب اتحاد و ترقی می گردد. بنا به نوشته ی علی بَی، وی بر اثر شانس از تبعید به جزیره ی مالاتیا خلاصی می یابد. ولی در بین سالهای 1919 تا 1921 یعنی دوره ی صدارت فریدپاشا؛ چندین بار دستگیر شده و در زندان به سر می برد. یکی از کارهای وی در این سالها و زمانی که در زندان نبود، توصیه اش به یوسف وزیر چمن زمینلی سفیر جمهوری دموکراتیک آزربایجان در استانبول جهت نگارش کتاب تاریخ ادبیات آزربایجان می باشد؛ که پس از نگارش این کتاب توسط چمن زمینلی در چاپ و انتشار آن به وی یاری می رساند.
علی بَی حسین زاده تا لحظه ی وفات
پس از سقوط جمهوری دموکراتیک آزربایجان به رهبری محمدامین رسولزاده، جمهوری سوسیالیستی آزربایجان به رهبری نریمان نریمانوف بر مسند قدرت نشست. یکی از اتفاقات مهمی که در این دوره به وقوع پیوست؛ برگزاری نخستین کنگره ی تورکولوژی در باکو بود. در این کنگره که اندیشمندان مختلف از سراسر دنیای تُرک دعوت شده بودند و تورکولوگهای مشهوری چون تومسن نیز حضور داشتند مسئله ی الفبا به بحث گذارده شد. از کشور ترکیه سه تن به این کنگره دعوت شده بودند که یکی از ایشان علی بَی حسین زاده بود که همراه تاریخدان مشهور ترکیه ای فؤاد کؤپرولو بدین کنگره رفت و پس از شانزده سال در سال 1926 میلادی دگرباره در موطن خویش یعنی آزربایجان حضور یافت. در روز نخست کنگره علی بَی به همراه تورکولوگ مشهور تومسن آلمانی به عنوان هیئت رئیسه افتخاری کنگره نطق آغازین را خواند و سپس کنگره آغاز گشت. در یک هفته ای که در آزربایجان شمالی بود در کنفرانسهای مختلفی شرکت کرد و یکی از آثار مشهور ادبی خویش به نام تُرک در دو داستان غرب را به چاپ رسانید. در آنجا با میرزا جلیل محمدقیلزاده در شهر تفلیس دیدار کرد و از وی به دلیل انتشار نشریه ی ملانصرالدین تشکر نمود. اما چون به دلیل اصلی روسها در تلاش برای گذار به الفبای لاتین آگاه بود از تز گذار به الفبای لاتین حمایت نکرد اما مخالفتی نیز ننمود و سکوت را ترجیح داد؛ علی بَی پس از بازگشت به استانبول عنوان پروفسوری از دانشگاه استانبول را کسب نمود و به عنوان استاد در این دانشگاه دگرباره آغاز به تدریس می نماید.
حادثه ی مهم دیگر در این دوره از زندگی علی بَی دستگیری وی به دلیل سوء قصد به آتاتُرک بود. در سال 1926 میلادی یکی از دوستان نزدیک علی بَی حسین زاده به نام قاراکمال اقدام به ترور آتاتُرک کی نماید. بدنبال این ترور ناموفق طرفداران و کادر حزب اتحاد و ترقی دستگیر و به دادگاه استقلال کشانده می شوند.علی بَی در داگاه چنین بیان می دارد که درست است که من دوستی نزدیک با قاراکمال از هواداران شیخ سعید نورسی دارم ولی چطور می توانید باور کنید که من به عنوان یک تُرک و یک فرد ناسیونالیست اقدام به ترور آتاتُرک نمایم. این سخنان علی بَی با تشویقهای ممتد افراد حاضر در سالن دادگاه مواجه شده و وی تبرئه و سپس آزاد می شود.
در سال 1928 میلادی دو کتاب ارزشمند را در ترکیه منتشر می نماید. نخستین کتاب، ترجمه کتاب ثروت ملل اثر آدام اسمیت انگلیسی پدر لیبرالیسم اقتصادی می باشد که علی بَی از زبان فرانسه به تُرکی ترجمه و منتشر می نماید. پس از آن در همین سال اقدام به انتشار دایره المعارف واژگان پزشکی می نماید که هنوز به عنوان منبع در دانشگاههای ترکیه از آن استفاده می نمایند. در عظمت این اثر ذکر این نکته کافی است که تنها در قسمت الف آن شش هزار کلمه موجود می باشد.
در سال 1934 میلادی سیستم نام خانوادگی جدید و ثبت آن در دولت ترکیه به مرحله ی اجرا گذاشته می شود که علی بَی حسین زاده، نام خانوادگی رسمی توران را بر خود برمی گزیند. یعنی چنانکه تا به آن روز به عنوان تخلص شعری از نام تورانی استفاده می نمود در همین سال به صورت رسمی لفظ توران را به عنوان نام خانوادگی خویش برگزیده و در شناسنامه ی صادره از سوی دولت ترکیه این نام بر وی نوشته می شود. علی بَی تا پایان حیات خویش در سال 1940 میلادی به فعالیت خویش در حیطه ی نویسندگی ادامه داده و در این سالها به دلیل سررشته ای که در هنر نقاشی نیز داشت، تصویری از آتاتُرک را نقاشی می نماید. علاوه بر این کتابی تخصصی در حوزه ی بیماری های پوستی منتشر نموده و در تشکیل چندین تشکل پزشکی نیز نقشی فعال بر عهده می گیرد. علی بَی حسین زاده در سال 1940 میلادی در منزل خویش در شهر استانبول به صورت ناگهانی سکته نموده و بدرود حیات می گوید و در قبرستان قاراجااحمد شهر استانبول به خاک سپرده می شود.
نتیجه گیری
حرکت جدیدگرایی ملی گرایان تُرک که در قفقاز منجر به تشکیل جمهوری دموکراتیک آزربایجان به رهبری محمدامین رسولزاده و در آناطولی منجر به تشکل کشور ترکیه به رهبری مصطفی کمال آتاتُرک گردید و بنا به اذعان شخص آتاتُرک ملهم از اندیشه های ضیاء گؤک آلپ بود حول محور یک شعار توسعه پیدا نمود. این شعار اگرچه با لغات گوناگونی در نوشتارهای مختلف ذکر گردید ولی مفهوماً حول سه کلمه ی اسلام، تجدد و تُرک بودن توسعه پیدا نمود. تجددخواهی تُرکی، خواهان انسان تُرکِ مسلمانِ متناسب با عصر حاضر بود. یعنی هم تعالی هویت تُرکی را خواهان بود هم احترام به اسلام و هم هماهنگ شدن با ارزشهای مدرن بشری. محققین گوناگونی در ترکیه این طرز فکر را ملهم از ضیاء گؤک آلپ بیان می نمایند. ولی مطالعه ی دقیق این سیر فکری بیانگر این است که این محور توسعه در اندیشه ی ملی گرایی تُرکی نخستین بار توسط علی بَی حسین زاده مطرح گردیده و در سال 1907 میلادی برای نخستین بار در نشریه ی فیوضات به صورت علنی درج گردید. یوسف آکچورا در بررسی مکاتبات خصوصی علی بَی حسین زاده بدین موضوع اذعان می نماید و رسولزاده که بعدها این شعار را به عنوان شعار نشریه ی آچیق سؤز (سخن آشکار) برگزید در نوشتارهای گوناگون خویش علناً انتساب این طرز تفکر به علی بَی را شرح می دهد. حتی ضیاء گؤک آلپ نیز به تحت تاثر قرار گرفتن خود از علی بَی در بسط این متد فکری اعتراف می نماید. میرزابالا محمدزاده به عنوان تاریخنگار حزب مساوات هنگام صحبت از پرچم جمهوری آزربایجان، رنگهای این پرچم را برگرفته از اندیشه ی علی بَی حسین زاده بیان می نماید که رنگ آبی اشاره به تُرک بودن، سبز اشاره به اسلام و قرمز اشاره به تجدد و معاصرگرایی دارد.
منابع مورد استفاده در این نوشتار:
– علی بَی جسین زاده نین دیلچیلیک گؤروشلری، صداقت حسن اووا، آزربایجان رئسپوبلیکاسی تحصیل ناظیرلیگی، باکی، 2006
– علی بَی حسین زاده، آذر توران، سلام پرس، مسکو، 2008
– علی بَی حسین زاده نین مقاله لری اوزره بیر آراشدیرما، عمر فائق سلیمان اوغلو، یوکسک لیسانس تئزی، قافقاز اونیوئرسیته سی، قارص، 2004