تاتار خالقينين اوغلو، يازيچي، عاليم، دين آدامي فاتيح کريمي
فاتیح کريمي کيمي مشهورلاشميش ايجتيماعي-سياسي خاديمين اوشاقليقدا آدي و سوي آدي سندلرده محمد فاتیح قيلمان اولو کريموف کيمي يازيليب. اونون آتاسي و آناسي بؤلگهنين مشهور عاييله لريندندير. آناسي معصومه، ريضا فخرالدين’ين (1859-1936) بؤيوک باجيسيدير. بو عاييله مشهور صوفي شيخي ذاکير ايشان کمالوف’ا باغليدير. فاتیح کريمي روسييا ايمپئريياسي سامارا قوبئرنيياسي بوقولمينسکي ميننيبايئو کندينده دوغولوب. بو کند ايندي مينليبايئو آدلانير و آلمئتئو رايونونا داخيلدير. 1870-جي ايل مارتين 17-ده آنادان اولان محمد فاتیح ايلک تحصيليني آتاسينين ايشلهديگي آشاغي چئرشيل کنديندهکي ايبتيدايی مکتبده آليب.
سونرا اونو چيستوپولداکي کمالييه مدرسهسينه اوخوماغا گؤندريبلر. او، مدرسهنين آلاچي شاگيردلريندن اولان و همين مدرسهنين صينيفلرينده درس دئين محمدفاتیح اوفادا ايمتاحان وئرهرک ايمام و مودرريس درجهسي آلماقلا ياناشي، رسمي حؤکومت تحصيل اوجاغينين، يئني خالق تحصيلي ناظيرليگي مکتبينين ايکينجي کورسونو ائکستئرني بيتيرديگي حاقيندا ديپلوم آليب.
روسييا’داکي تحصيلله کيفايتلنمهين فاتیح کريمي 1892-جي ايلده ايسه ايستانبول’ا گئدهرک اوراداکي عالي تحصيللي دؤولت مأمورلاري حاضيرلايان “مکتبي مولکويه ي شاهانه”ده 1896-جي ايلدک اوخويوب. ايستانبول موحيطي اونون بيليگينين آرتماسينا، دونياگؤروشونون زنگينلشمهسينه موثبت تاثير گؤستريب. او ايستانبول’دان گئري دؤننده،آرتيق عرب، فارس، تورک، فرانسيز ديللرينده سربست يازيب اوخوماغي باجاريردي.
فاتیح کريمي 1896-جي ايلده ايستانبول’دا تحصيليني باشا ووردوقدان سونرا، ندنسه، ايشلهمک اوچون واليدئينلرينين يانينا گلمير. او دؤوردهکيتاورييا قوبئرنيياسي يالتا درکؤي کنديندهکي مدرسهده معلم ايشلهمهيه باشلايير. اونون عاييله سينين کیريملا، ايسماعيل بَي قاسپيرالي ايله سيخ علاقه سي واردي. داييسي فخرالدين ده کيريما گلير، ايسماعيل بَي قاسپيرالي ايله گؤروشوب-مصلحتلشيردي.
1898-جي ايله دَک اورادا موعليم ايشلهين فاتیح کريمي 1899-جو ايلين فئورال-ماي آيلاريندا آوروپا’ني ايشگوزار سياحته چيخان قيزيل صنايعچيسي محمد شاکير رامي يئفي مشایعت ائديب. گئري دؤندوکده ايسه موسکو و پئتئربورقدا قالاراق مطبعه و موحاسيباتليق ايشلريني، آلمان ديليني اؤيرهنيب. آتاسي قولام کريموف اورئنبورق ديني ايشلر ايدارهسينه گؤندريلديکده عاييله لري 1899-جو ايلين اييولوندا اورئنبورق شهرينه کؤچوب.
فاتیح کريمي يئني اوصوللا درس دئين موعليملرين، يعني جديدچي موعليملرين ياي کورسوندا درس دئييب. سونرا دا مطبعه ايشلريني داها ياخشي اؤيرنمک اوچون سانکت پئتئربورق شهرينه گئدهرک بوراقانسکينين مطبعه سينده ايشلهييب. 1902-جي ايلده آتاسي حاق دونياسينا قوووشدوقدا گئري دؤنهرک آتاسينين آچميش اولدوغو “کريموف، خوساينوو مطبعه سي”ني ايشلتمهيه باشلاييب. او، اورئنبورقدا ايلک تاتارديللي مطبعه ني آچماقلا، مطبعهي ه عرب شريفتلري گتيرهرک کيتاب، قزئت-ژورنال نشرينه نايل اولماقلا کيفايتلنمهييب. کيتاب ساتيشي مسلهلريني ده سيستئمه ساليب. بئلجه رهبرليک ائتديگي مطبعه 1917-جي ايلدک عرب اليفباسي ايله 384 کيتاب نشر ائدير کي، بونون دا عومومي تيراژي بير ميليونو کئچير.
چوخ ساحهلي ياراديجيليقلا مشغول اولان فاتیح کريمي 1897-جي ايلده “ساليخ بابانين ائولنمهسي” حئکايهسيني، 1899-جو ايلده “موختصر جوغرافييا” درسليگيني و “بير شاگيرد ايله بير ستودئنت” پووئستيني، 1901-جي ايلده “میرزا قيزي فاطيما” پووئستيني، 1902-جي ايلده “موعليم و تربييهچيلر اوچون راهنامه” تدريس وسايطيني، 1911-جي ايلده “قيسا عوموم دونيا تاريخي” درسليگيني و … کيتابلاريني نشر ائتديريب.
روسييا’دا ياشايان تورک-تاتار خالقلاري آراسيندا 20-جي يوزايلليگين باشلاريندا آنا ديلينده ان شيرين سياحت اوچئرکلري يازان مؤليف فاتیح کريمي اولوب. اونون 1902-جي ايلده سانکت پئتئربورقدا “آوروپايا سياحت” ،اورئنبورقدا 1904-جو ايلده کيريما سياحت” ،1913-جو ايلده “ايستانبول مکتوبلاري” کيتابلاري نشر اولونوب.
شرق و آوروپا’ني ياخشي تانييان، بديعي-پوبليسيستيک ياراديجيليغي ايله خالقينين سئويمليسينه چئوريلن، ايجتيماعي-سياسي ايشلرده فعال اولان فاتیح کريمه قيزيل صنايعچيسي محمدشاکير رامييئف “واکيت” آدلي ايجتيماعي-سياسي قزئت چيخارماغا کؤمکليک ائديب. او، قزئتينه رئداکتور موعاويني وظيفهسينه اوفادا ديني ايشلر ايدارهسينده ايشلهين داييسي، ريضاالدين فخرالديني دعوت ائديب. 1906-جي ايلده تاتار ديلينده نشره باشلايان1913-جو ايله دک هفتهده اوچ دفعه،اوندان سونرا گوندهليک چيخان بو قزئت روسييا تورکلري آراسيندا، خاريجي اؤلکهلرده ده اؤزونه چوخلو اوخوجو تاپيب. ايکي ايل سونرا محمدشاکير رامييئف “شورا” ژورناليني نشرينه ده وسايط آييريب. بئلجه ريضاالدين فخرالدين 10 ايل، يعني “شورا” ژورنالي باغلانانا کيمي اونون رئداکتورو اولوب.
1905-1906-جي ايللرده کئچيريلن عوموم روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا فعال ايشتيراک ائدن فاتیح کريمي 1905-جي ايلين دئکابري ايله 1906-جي ايلين مارتي آراسيندا اورئنبورق’دا موسلمانلارين بئش توپلانتيسيني تشکيل ائده بيليب. قيزغين موذاکيرهلرله کئچن بو توپلانتيلارا يک دِلليکله فاتیح کريمي صدر سئچيليب.
ايکي دفعه اورئنبورق شهر دوماسينا عوضو سئچيلن فاتیح کريمي 1907-جي ايلده کئچيريلن ايکي دؤولت دوماسينا سئچکيلرده ده ايشتيراک ائديب. او، ساده جه تاتارلارين، باشقيردلارين منافعي اوغروندا موباريزه آپارمير، اونون موباريزهسي روسييا اسارتينده اولان تورک-موسلمان خالقلاريني آزادليغا چيخارماق موباريزهسي ايدي.
1906-جي ايلده ياراديلان “ايتتيفاق الموسلمان” پارتيياسي مرکزي کوميتهسينين عوضوو اولان فاتیح کريمي 1914-جو ايلده کئچيريلن عوموم روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا دا فعال ايشتيراک ائديب.
خاريجي گوجلر بالکان خالقلاريني عوثمانلي دؤولتينه قارشي قالديراندا فاتیح کريمي اورايا گئديب. ايکينجي بالکان ساواشلاريندان “باکت” قزئتي اوخوجولاري اوچون مقالهلر يازيب. بو مقالهلرده يالنيز ساواشين تصويريني وئرمهييب. بؤلگهنين ايقتيصادي، سياسي، مدني، حربي وضعيتيني تحليل ائدير، تحصيلين دوروموندان، تاريخدن گئنيش سؤز آچيب.
فاتیح کريمي فعال ايجتيماعي-سياسي ايش آپارماقلا، بديعي، پئداقوژي موضوعدا کيتابلار نشر ائتمکله، مطبعه سينده چاپ اولونان کيتابلارين رئداکتهسيني اؤز اوزَرينه گؤتورمکله کيفايتلنمهييب، آرديجيل شکيلده ترجومهچيليک ده ائديب. روس، فرانسيز، تورک ديللريندن علمي کوتلوي کيتابلاري چئويرهرک نشر ائديب.
1917-جي ايلين ماي آييندا کئچيريلن بير عوموم روسييا موسلمانلاري قورولتاييندا محمدمين رسولزاده ايله عئيني موقعده دوران فاتیح کريمي فئدئراسييا لاييحهسينين طرفدارلاريندان اولوب. همين قورولتايين ميللي شوراسينا سئچيلن فاتیح کريمي 1917-1920-جي ايللرين قاريشيق دؤورونده خالقينين خيلاصيني سوسياليستلرله بير جبهه ده اولماقدا گؤروب. 1917-جي ايل نويابرين 1-ده “يئني دونيا” آدلي قزئتين نشرينه باشلاييب. قاريشيق زاماندا 1917-1924-جو ايللرده اورئنبورقداکي تحصيل مؤسسه سینده درس دئين، 1919-جو ايلده “گنجلر دونياسي” و “يول” قزئتلري ايله امکداشليق ائدن، رئدکوللئگيياسينا سئچيلن فاتیح کريم بولشئويکلرين تعقيبيندن ياخا قورتاراراق موسکو’يا گئديب.
کئچميش دوستلارينين کؤمه یي ايله موسکو’داکي سوویئت خالقلارينين مرکزي نشرياتينين تاتار شؤعبه سينده ايشلهمهيه باشلاييب. جيدي ايجتيماعي-سياسي فعاليتله مشغول اولماسا دا، کئچميش فعاليتينه گؤره دايم تعقيب و تضييقله اوزلشيب. شرقشوناسليق اينستيتوتوندا تورک ديليندن درس دئيير، “ايشچي” قزئتي ايله امکداشليق ائديب.
1937-جي ايلين آوقوستوندا اونو حبس ائديبلر. سوویئت عالي محکمهسينين حربي کوللئگيياسي اونو “تورکييه خئيرينه جاسوسلوقدا” ايتيهام ائدهرک اؤلوم حؤکمو وئريب. بعضي قايناقلاردا فاتیح کريمي’نينن 1937-جي ايل سئنتيابرين 27-ده گوللَلَنديگیني يازيلسا دا، بعضي قايناقلار اؤلوم حؤکمونون حبس جزاسي ايله عوضلنديگي گؤستريليب.
سوویئتلر داغيلديقدان سونرا فاتیح کريمي’نين حيات و ياراديجيليغينا ماراق آرتيب. گنجلر اونون حيات و ياراديجيليغينا بؤيوک ماراق گؤستريب. ايندي اونون اثرلري يالنيز تاتاريستان’دا دئييل، تورک دونياسينين هر يئرينده ماراقلا اؤيرهنيلير.
کؤچورن: آرازنیوز اینترنتی سیته سی