مقدمه
پس از سقوط حکومت حزب مساوات در جمهوری آزربایجان به دست ارتش سرخ شوروی در سال ۱۹۲۰ میلادی، رهبر این حزب و صدر شورای ملی آزربایجان، محمدامین رسولزاده به سبب دوستی دیرین با استالین و نجات جان استالین در زمانی که وی در دوره ی مبارزه با تزاریسم ساکن باکو بود، از اعدام رهایی یافت. اما استالین جهت ممانعت از فعالیت دگرباره ی محمدامین، وی را همراه خویش به مسکو برد و محمدامین رسولزاده مدت دو سال مجبور به اقامت اجباری در مسکو گردید. رسولزاده پس از دو سال اقامت اجباری در مسکو جهت ادامه دهی به مبارزه ی سیاسی خویش مجبور به فرار از مسکو شد. شرح چگونگی این خارج شدن وی از مسکو و بسیاری دیگر از خاطرات مربوط بدین دو سال در کتابی به قلم خود رسولزاده تحت عنوان “ایستالین’له ایختیلال خاطیره لری” (خاطراتم با استالین از دوران انقلاب) موجود می باشد. رسولزاده پس از این گریز از چنگال استبداد سرخ در بسیاری از کشورها به مبارزه ی خویش در راه استقلال آزربایجان ادامه داد، اما قسمت اعظم این مبارزات وی به خصوص دوران مربوط به اواخر حیات وی در ترکیه بوده است. در نوشتار ذیل به بررسی حیات سیاسی ایشان خواهیم پرداخت.

ورود رسولزاده به استانبول و آغاز فعالیت های دوره ی نخست اقامت در ترکیه (۱۹۲۲-۱۹۳۱)
نخستین اقدام ارزشمند رسولزاده پس از ورود به ترکیه و شهر استانبول تلاش وی جهت ثبت تاریخی بود که آزربایجانیان در دنیای شرق رقم زده بودند اما به نیروی قهرآمیز روسها سرنگون شده بود. رسولزاده با آگاهی از قدرت ثبت وقایع تاریخی در ماندگاری در اذهان نسل ها دو کتاب ارزشمند در بدو ورود به ترکیه نگاشت که هردو کتاب مربوط به جمهوری سرنگون شده ی آزربایجان بود. کتاب نخست که توانست توجه اصحاب قلم را نیز به خود جلب نماید کتاب “چگونگی شکل گیری جمهوری آزربایجان و موقعیت کنونی” آن بود. در این کتاب رسولزاده به قلمی شیوا به اهداف و سیر تاریخی جمهوری شکل یافته در جمهوری آزربایجان مابین سالهای ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی پرداخته است که ترجمه ی این اثر به فارسی در ایران موجود می باشد. کتاب دیگری که وی اقدام به نشر آن در استانبول نمود، کتاب “سیاوش عصر ما” است. این کتاب را رسولزاده پس از سقوط حکومت مساوات تا زمان دستگیری اش زمانی که در خفا زندگی می کرد نگاشته بود.
در کنار انتشار این دو کتاب محمد امین رسولزاده در سال ۱۹۲۴ میلادی اقدام به آفرینش “حکومت در تبعید” می نماید. این حکومت که با نام “مرکز ملی آزربایجان” مشهور گشت جهت احیای دگرباره ی استقلال آزربایجان به لابی گری می پرداخت. نکته ی قابل توجه در اساسنامه ی این مرکز یا به نوعی حکومت در تبعید بند پنجم از مواد تاکتیک های مبارزه می باشد که علناً لفظ “آزربایجان جنوبی” به کار برده شده و این مرکز یکی از اهداف خود را تشکیل کمیته های مخفی و نیمه مخفی در آزربایجان جنوبی جهت استقلال این منطقه بیان کرده است. اولین هیئت رئیسه و هیئت مؤسس “مرکز ملی آزربایجان” بدین شرح است:
محمدامین رسولزاده، عباس کاظم زاده، محمدعلی رسول اوغلو، خلیل خاص محمدلی، علی مردان توپچوباشی، اکبر شیخ الاسلام، مصطفی وکیلی، میریعقوب مهدی زاده، جیحون حاجی بَیلی، محمدصادق آران، رستم شفیع بَیلی، ژنرال اسرافیل، عباس آتامالی بَیلی، نقی شیخ زامانلی و محمد محرم.
اهداف مرکز بدین ترتیب بیان گردیده و ثبت گردید:
•مرکز ملی، جهت احیای دگرباره ی استقلال جمهوری آزربایجان که در ۲۸ مِی ۱۹۱۸ برپا گردید و استقلال آن از سوی دولت های جهان به رسمیت شناخته شد اما در ۲۷ نیسان ۱۹۲۰ میلادی توسط استیلای ارتش سرخ شوروی اشغال گردید تلاش خواهد نمود.
•با تشکل های ملل دیگر قفقازی که دچار این سرنوشت گردیده و دارای ژئوپولیتیک و دشمن مشترک می باشیم، تشریک مساعی خواهد شد.
•در مبارزه با اسارت گیری امپرالیزم سرخ با تشکیلات های صلاحیت دار دیگر ملل محکوم روسیه به مبارزه با تسلط کمونیزم و امپریالیزم روس پرداخته خواهد شد.
•تلاش خواهد شد که روابطه ی برادریمان از تمامی جهات با دیگر اقوام تُرک که از جهت زبان و فرهنگ یکسان هستیم، تقویت گردد.
•مرکز ملی، در صفت حکومت در تبعید به دفاع از مبارزه ی آزربایجان و تمثیل آن در نزد سازمان ملل، دیگر نهادهای بین المللی، نهادهای مخالف با بلشویک ها و کشورهایی که در کنار مبارزمان جای می گیرند، خواهد پرداخت.
•مرکز ملی پس از کسب استقلال ملی مبتنی بر اصول دموکراسی و تکثر احزاب به مام وطن انتقال یافته و فعالیت های خویش را در آنجا ادامه خواهد داد.
مرکز ملی آزربایجان جهت دستیابی به اهداف شش گانه ی فوق تاکتیک مبارزاتی زیر را انتخاب نموده است:
•مرکز ملی آزربایجان که در شرایط دشوار مهاجرت در حال فعالیت است، عدم دخالت در امور داخلی و سیاست های خارجی کشورهایی را که در آنجا فعالیت دارد به عنوان اصلی فراگیر قبول می نماید. اما در مواردی که تصمیمات و حرکات اتخاذ شده تاثیر منفی بر مبارزه مان خواهد گذاشت، وارد عرصه شده و در دفاع از حقوق مشروع خود کوتاهی نخواهد کرد.
•عملکردها با پیشنهاد هیئت رئیسه، تصویب هیئت اجرائی و تصدیق مجمع شعب جهت اجرا به شعبات فرستاده خواهد شد.
•مرکز ملی آزربایجان، ترجیح می دهد که تمامی تلاش های خود را به صورت مخفی انجام داده و حفظ اسناد و اسرار را به عنوان پرینسیپ واجب می شمارد.
•مرکز ملی آزربایجان مجبور به اعلان موجودیت خویش به مقامات مسئول کشور میزبان می باشد.
•با هدف توسعه تفکر ملی و شعور ملی، از میان هواداران در آزربایجان جنوبی و شمالی افرادی که خصوصیات ماده وم را دارا باشند جذب نموده و توسط آن ها کمیته های مخفی و نیمه مخفی استقلال تشکیل داده و توسط آنها حرکات اعتراضی ترتیب خواهد داد و به دلیل اهمیت موضوع با وجود آشکار بودن اعضا برای مرکز اعلان عمومی نمی گردد.
•مرکز ملی آزربایجان جریانات ملی و جنبش های مردمی در آزربایجان شمالی و جنوبی را از نزدیک تعقیب نموده و درازا و جزئی از مبارزه ی ملی مان در مابین سالهای ۱۹۱۸-۱۹۲۰ قبول می نماید و کمک های مادی و معنوی خویش بدانها را تسهیل نموده، تاکتیکها و استراتژیهای مبارزاتیشان را جهت داده و ارتباط عمیق و نزدیک با آنها از عناصر بنیادین محسوب نموده و مهم قلمداد می نماید.
در کنار آغاز به کار “مرکز ملی آزربایجان” تلاش مهم دیگر رسولزاده جهت تشکل گرایی احیای “حزب مساوات” در ترکیه و چند کشور دیگر در این سالها می باشد. “حزب مساوات” که مهمترین حزب در تشکیل حکومت دموکراتیک آزربایجان در سال ۱۹۱۸ میلادی بود پس از اشغال آزربایجان از سوی نیروهای ارتش سرخ در سال ۱۹۲۰ میلادی ضربه ی سنگینی خورد. پس از سقوط حکومت دموکراتیک آزربایجان منسوبین این حزب یا کشته، یا تبعید و یا مجبور به مهاجرت شدند. قسم اعظمی از نیروهای مساوات که توانسته بودند جان سالم به در برند در گرجستان ساکن شدند اما بواسطه ی اشغال گرجستان از سوی نیروهای ارتش سرخ این افراد مجبور به مهاجرت به ترکیه شدند. پس از ورود رسولزاده به استانبول در اواخر سال ۱۹۲۲ میلادی وی به کمک همین مهاجرین وارد شده از گرجستان اقدام به احیای کمیته های خارج از کشور حزب مساوات نمود. از جمله کشورهایی که حزب مساوات در آنجا شعبه فعال داشته و تحت نظر شعبه ی ترکیه فعالیت می نمود آلمان و لهستان بود. این حزب در ترکیه نیز در کنار استانبول اقدام به تاسیس شعبه در شهرهای ازمیر، قارص و ترابزون نمود. مهمترین دغدغه ی این حزب در این دوره از فعالیت خویش رسیدگی به مشکلات مهاجرین آزربایجانی بود. این حزب علاوه بر این موارد اقدام به تاسیس جمعیتی با نام “جمعیت جوانان آزربایجانی” نمود که به نوعی شاخه ی جوانان حزب به شمار می رفت و هدف از آن جذب قشر جوان هویت خواه از میان جوانان آزربایجانی بود.
در کنار این فالیت های تشکل گرایانه مهمترین نمود فعالیت های رسولزاده و یاران وی در این دوره معطوف به فعالیت در زمینه ی نشریات و کتب می باشد. چنانکه رسولزاده با حیات پربار خویش نشان داد برای جاودانه ماندن در تاریخ تنها آفرینش تاریخ کافی نیست و همین تاریخ آفریده شده توسط ملت آزربایجان جهت مصون ماندن از سوءنیت ها و غرض ورزیهای ایدئولوژیهای دیگر باید توسط خود آفرینندگان تاریخ نگاشته شود. از این رو بود که پس از این دوران محمدامین رسولزاده با یاری همرزمان خویش اقدام به نگارش و انتشار نشریات و کتب تاریخی و سیاسی گسترده ای در حوزه ی مبارزه ی وطن پرستی آزربایجان نمود و توانست این مبارزه را در تاریخ آزربایجان ماندگار نماید. برخی از نشریات مهمی که در این دوران از سوی رسولزاده منتشر شده است به شرح ذیل است:
– مجموعه ی “قفقاز نو” (یئنی کافکاسیا) – (۱۹۲۳-۱۹۲۷):
شماره ی نخست این نشریه که هر پانزده روز یکبار منتشر می شد در سال ۱۹۲۳ میلادی به مدیرمسئولی “سید محمد طاهر” منتشر گردید. این نشریه به نوعی ارگان حرکت ملی آزربایجان محسوب می شد و “رسولزاده” از اولین شماره ی انتشار این نشریه در پشت پرده، مسئولیت انتشار آن را داشت اما بنا به دلایلی سیاسی خواهان آن نبود که به گونه ای رسمی این مسئولیت عیان گردد. در سال ۱۹۲۶ میلادی مدیرمسئول این نشریه تغییر پیدا نمود و احمد حقی مدیرمسئولی آن را بر عهده گرفت و تا پایان انتشارِ این نشریه در این سمت باقی ماند. اما نخستین باری که حضور پررنگ و نقش عمده ی رسولزاده در این نشریه مشاهده گردید در همان سال نخست انتشار، درج مطلبی با عنوان “توضیحات ضروری” به قلم “محمدامین رسولزاده” بود. به اذعان بسیاری از محققین تاریخ، از جمله “پروفسور صباح الدین شمشیر” مقالات زیادی از سوی “رسولزاده” در این مجله، هم با نام حقیقی و هم با نام مستعار نگاشته شده است. از موفقترین کارهای این نشریه اقدام به انتشار ویژه نامه هایی در قالب کتابچه در خصوص حرکت ملی آزربایجان بود. از جمله ویژه نامه هایی که توسط این نشریه در خصوص آزربایجان جنوبی منتشر شده است می توان به ویژه نامه ی “ایرانیان و ارامنه” (ایرانلیلار و ارمنیلر) به قلم “میرزا بالا محمدزاده” در خصوص وقایع جیلولوق در غرب آزربایجان جنوبی و ویژه نامه “ترکان ایران” (ایران تورکلری) به قلم “نظام الدین تبریزی” اشاره نمود. آخرین شماره ی این نشریه در سال ۱۹۲۷ میلادی منتشر گشت.
– مجموعه ی “تُرک آذری” (آذری تورکو) – (۱۹۲۸-۱۹۳۰):
پس از توقف انتشار مجموعه ی “قفقاز نو”، مجموعه ی “تُرک آذری” در سال ۱۹۲۸ میلادی به عنوان ارگان حرکت ملی آزربایجان آغاز به انتشار نمود. مدیرمسئولی این نشریه را “محمد صادق اَران” بر عهده داشت. وی نیز از مهاجرین آزربایجانی متولد قره باغ بود که حیات تبعید خویش را در ترکیه به سر می گذراند. بیشتر نوشتارهای وی در ترکیه با نام مستعار “صنعان آذر” منتشر شده است. از جمله ی کتابهای وی می توان به کتاب “ترکان ایران” (ایران تورکلری) اشاره نمود که نسخه ی اصلی وی هم اکنون در آرشیو “سازمان تاریخ تُرک” موجود می باشد. در انتشار این نشریه نیز “محمدامین رسولزاده” نقش اصلی را بر عهده داشت. هدف این نشریه بسان “قفقاز نو” مبارزه ی استقلال خواهی آزربایجان و ثبت تاریخی این مبارزه بود.
– مجموعه ی “سرزمین گُرگرفته” (اودلو یورت) – (۱۹۲۹-۱۹۳۱):
سومین مجموعه و به نوعی آخرین مجموعه ای که رسولزاده اقدام به انتشار آن در دوره ی نخست اقدام خود در ترکیه بدان نمود نشریه ی “سرزمین گُرگرفته” (اودلو یورت) می باشد. این نشریه نیز پس از توقف انتشار نشریه ی “تُرک آذری” (آذری تورکو) آغاز به انتشار نمود. در نشریه ی قبلی رسولزاده به دلیل اینکه بعضاً در خارج از ترکیه به سر می برد نتوانسته بود فعالیت چشمگیری داشته باشد اما در این نشریه به عنوان سردبیر نشریه یادداشت های ماهیانه نگاشته و مقالات متعددی از وی به چاپ می رسید.
در کنار نشریات فوق و قلم فرسائی در این نشریات، محمدامین رسولزاده در مابین این سالها اقدام به انتشار کتابهای مستقلی در خصوص مبارزه ی آزادیخواهانه ی آزربایجان نمود که این کتابها و سال انتشار آن ها به قرار ذیل است:
– جمهوری آزربایجان، محمدامین رسولزاده، استانبول، ۱۹۲۳
– سیاوش عصرمان، محمدامین رسولزاده، استانبول، ۱۹۲۴
– اندیشه ی استقلال و جوانان، محمدامین رسولزاده، استانبول، ۱۹۲۵
– وضعیت سیاسی در روسیه، محمدامین رسولزاده، استانبول، ۱۹۲۵
– ورشکستگی سوسیالیسم انقلابی و آینده ی دموکراسی، محمدامین رسولزاده،استانبول، ۱۹۲۸
– مجموعه مقالاتی در باب مسئله ملی و بلشویزم، محمدامین رسولزاده، استانبول، ۱۹۲۸

ترک اجباری ترکیه و سکونت در کشورهای مختلف اروپایی (۱۹۳۱-۱۹۴۷):
در اوایل سال ۱۹۳۱ میلادی دولت ترکیه به سبب شرایط خاص جهانی و رئالیزم سیاسی در سیاست خارجی خویش نزدیکی بیشتر به شوروی را که در زمان جنگهای رهایی بخش این کشور آغاز گشته بود را ترجیح داد. دولت شوروی پس از این رابطه ی نزدیک با ترکیه فشارهایی بر این دولت خواهان توقف و محدود نمودن فعالیت های ناسیونالیست های تُرک به خصوص مهاجرین آزربایجانی حاضر در ترکیه وارد نمود. در نتیجه ی این فشارها ابتدا نشریات مهاجرین آزربایجانی ممنوع گشت، سپس نهادهای تاثیرگذاری چون “تورک اوجاغی”(کانون تُرک) تعطیل گشت و درنتیجه ی این فشارها محمدامین رسولزاده مجبور به ترک ترکیه شد. در سال ۱۹۳۱ میلادی محمدامین رسولزاده پس از خروج از ترکیه راهی آلمان گشته و در برلین ساکن شد. به دنبال این خروج رسولزاده حیات سیاسی پرکشمکش خویش در اروپا را آغاز می نماید. در این حیات سیاسی به دلایل سیاسی مختلف رسولزاده امکان استقرار در یک منطقه به مدت طولانی را نیافته و در برهه های زمانی گوناگون در شهرهای مختلف اروپا به مبارزه ی خویش ادامه می دهد. در نخستین اقدام وی هنگام اقامت در برلین اقدام به انتشار نشریه ی “استقلال” در این شهر و ارسال آن به مناطق مختلف می نماید. تاثیر این نشریه در میان آزربایجانیان جهان به اندازه ای بوده است که ورود و پخش آن در سال ۱۹۳۸ میلادی از سوی دولت ترکیه و تحت فشار شوروی ممنوع می گردد. به اذعان اسناد موجود حمایتگر مالی رسولزاده در مدت اقامت در اروپا آزربایجانیان ساکن در ترکیه و برخی از منسبین “تورک اوجاغی” (کانون تُرک) بوده است. در کنار نشریه ی “استقلال” که ماهیت خبری داشت در برلین دومین نشریه به نام “قورتولوش” (رهایی) به یاری رسولزاده و به سردبیری “میرزا بالا محمدزاده” منتشر شد و حالتی تاریخی و تئوریک داشت. چنانکه در ویژه نامه ی منتشره از سوی این نشریه کتب مهمی از منظر تاریخ معاصر آزربایجان همچون “حرکت ملی آزربایجان” و “بابک و افشین، هزار سال پیش مبارزه استقلال خواهی آزربایجان” به قلم “میرزا بالا محمدزاده” و از سوی رسولزاده منتشر گردید. اما در سالهای نخست حضور رسولزاده در اروپا مهمترین حامی رسولزاده تشکیلات “پرومته” بوده است. این تشکیلات در سال ۱۹۲۶ میلادی از سوی ژنرال “ژوزف پلیسودئسکی” در “پاریس” تشکیل یافت و بعدها در لهستان استقرار یافته و از سوی دولت لهستان حمایت شد. ژنرال ژوزف که خود مدت زمانی ریاست جمهوری لهستان را عهده دار بود پس از آن که امکان ادامه اقامت رسولزاده در برلین به دلیل شرایط جنگ جهانی دوم مقدور نگردید رسولزاده را در پایتخت لهستان یعنی “ورشو” مهمان نمود. در این بخش از حیات سیاسی رسولزاده به دوران پرکشمکش حیات وی در اروپا خواهیم پرداخت.
جنبش پرومته
پس از تثبیت قدرت از سوی بلشویک در روسیه، اشغال مناطق غیرروس که در اثنای انقلاب ۱۹۱۷ روسیه استقلال خویش را کسب نموده بودند آغاز گشت و تا سال ۱۹۲۶ میلادی بسیاری از مناطق تحت سیطره ی این حزب در آمد. در عکس العمل بدین توسعه طلبی ارضی جمعی از رهبران ناسیونالیست غیرروس در فرانسه و در شهر پاریس جنبشی را بنیان نهادند که تا سال ۱۹۳۴ سردمدار مبارزه با بلشویزم در اروپا گردید؛ این جنبش تحت عنوان جنبش “پرومته” فعالیت می نمود. این جنبش در کنار فعالیت های سیاسی اقدام به انتشار نشریه نیز نمود که از سال ۱۹۲۶ میلادی تا ۱۹۳۴ میلادی ۱۳۷ شماره منتشر گشت. محمدامین رسولزاده و مهاجرین آزربایجانی که مجبور به ترک ترکیه شده بودند به همکاری با این جنبش بر علیه دیکتاتوری بلشویزم پرداختند. از جمله ی این فعالیت ها اشتراک رسولزاده در همایشهای برگزار شده از سوی این جنبش در اقصی نقاط اروپا و کمکهای مالی بود که این جنبش به مهاجرین سیاسی آزربایجان در انتشار نشریات مختلف می نمود.
نشریه استقلال
رسولزاده پس از خروج از ترکیه بنا به اهمیتی که برای خبررسانی و امر رسانه می داد ابتدا در برلین و سپس متعاقب آن در کشورهای اروپایی که ساکن می شد به نشر، نشریه ی “استقلال” پرداخت؛ این نشریه هر ده روز یک بار منتشر می شد و اکثراً حاوی اخباری در خصوص ملتهای محکوم در روسیه بوده است.
نشریه رهایی (قورتولوش)
در کنار نشریه استقلال که ماهیت خبری داشت به پیشنهاد و مسئولیت رسولزاده؛ میرزابالا محمدزاده اقدام به انتشار مجموعه “رهایی” (قورتولوش) در کشور آلمان و متعاقب آن در کشورهایی که اسکان می یافت نمود. آغاز به انتشار این نشریه در سال ۱۹۳۴ میلادی می باشد که شماره آخر تثبیت شده از این نشریه مربوط به سال ۱۹۳۹ میلادی می گردد.
تجدید سازماندهی حزب مساوات در اروپا
محمدامین رسولزاده بنا به اهمیتی که به عمل سیاسی در قالب تشکیلاتهای سیاسی می داد؛ چون دیگر ساکن در ترکیه نبود مرکزیت حزب مساوات تا زمان بازگشت به ترکیه به اروپا منتقل گردید؛ حزب مساوات در مدت زمان فعالیت در اروپا اقدام به انتشار بولتن سیاسی نموده و به نمایندگی از ملت آزربایجان به لابی گری جهت اعاده ی استقلال ملی می پرداخت.
اتحاد دموکراتیک آزربایجان
از دیگر تشکلهای سیاسی که به دستور محمدامین رسولزاده در اروپا تاسیس شد تشکیلات “اتحاد دموکراتیک آزربایجان” بود. در زمان جنگ میان آلمان و روسیه بسیاری از سربازان ارتش روسیه را ملتهای غیرروس من جمله تُرکان تشکیل می دادند. در اثنای جنگ برخی از این سربازان یا به دست ارتش آلمان دستگیر شده و یا خودخواسته تسلیم ارتش آلمان می شدند. ارتش آلمان با سازماندهی دگرباره ی این سربازان از سربازانی که خواهان شرکت در جنگ بودند بر علیه روسیه استفاده می نمود. در این کمیته های جنگی که ارتش آلمان تشکیل داده بود و در کنار ارتش آلمان بر علیه روسیه می جنگیدند، واحد سربازان آزربایجانی نیز موجود بود. پس از پایان جنگ آلمان-روس بسیاری از این سربازان سردرگم در شهرهای مختلف اروپا ماندند. محمدامین رسولزاده با تشکیل تشکیلات “اتحاد دموکراتیک آزربایجان” به ریاست “محمد کنگرلی” اقدام به سازماندهی این سربازان، نجات جان آنان و سرانجام انتقال آنان به ترکیه نمود. چراکه در سال ۱۹۴۷ میلادی با رو به تیرگی گذاردن روابط ترکیه-روس امکان بازگشت دگرباره ی مهاجرین آزربایجانی به ترکیه مهیا گشته بود و به واسطه ی این تشکیلات و لابی گری محمدامین رسولزاده نمود جان بسیاری از سربازان آزربایجانی نجات یافته و در ترکیه ساکن شدند.
نشریات دیگر …
در کنار نشریاتی همچون “استقلال” و “رهایی” (قورتولوش)؛ محمدامین رسولزاده به یاری همفکران خویش در مدت اقامت در ترکیه به انتشار نشریاتی دیگر و متناسب با وضعیت های سیاسی گوناگون پرداخت که برخی از این نشریات و سال انتشار آنها به قرار ذیل است:
آچیق سؤز(۱۹۳۶)، قوتلو اود(۱۹۳۶)، آیدین یول(۱۹۳۷)، دوغرو سؤز(۱۹۳۷)، حقیقت(۱۹۳۷)، وطن سسی(۱۹۳۷)، وطن دیله یی(۱۹۳۷)، میللی آتش(۱۹۳۸)، میللت آندی(۱۹۳۸)، یاسامیز(۱۹۳۸)، ایلهام قایناغی(۱۹۳۸)، مقدس اودلار اؤلکه سی(۱۹۳۸)، حقین سسی(۱۹۳۸)، دیلک(۱۹۳۹)، حق(۱۹۳۹) و حمله(۱۹۳۹).
انتشار کتاب Das Problem Aserbeidschan به زبان آلمانی
در کنار نشریات فوق، محمدامین رسولزاده اقدام به نگارش کتابی به زبان آلمانی نمود که دربردارنده و حاوی مطالبی با عناوین ذیل است: نگاهی کوتاه به جغرافیا، تاریخ و وضعیت سیاسی آزربایجان، قدمت و اهمیت فرهنگ آزربایجان، آزربایجان در دوره ی تزاریسم، بیداری ملی آزربایجانیان و آفرینش ادبیات ملی آزربایجانی، پیدایش جمهوری آزربایجان، اشغال آزربایجان و مبارزه بر علیه بلشویکها، نخستین فعالیتها پس از اشغالگری روس و ترک وطن از سوی مهاجرین آزربایجانی و عناوینی از این دست است.
پس از سال ۱۹۴۷ میلادی و رو به سردی گذاشتن روابط ترکیه-روسیه، رسولزاده امکان استقرار دگرباره در ترکیه را یافته و در سال ۱۹۴۷ میلادی راهی ترکیه گشت؛ که در بخش آخر این نوشتار به توضیح آن خواهیم پرداخت.

بازگشت دگرباره ی رسولزاده به ترکیه و فعالیت تا پایان عمر (۱۹۴۷-۱۹۵۵)
سالهای نزدیک به ۱۹۴۷ میلادی آغاز تیرگی روابط میان ترکیه و شوروی می باشد. این روابط تنگاتنگ استراتژیک که در زمان جنگهای رهایی بخش ترکیه آغاز شده بود، با تشدید فشارهای دولت شوروی رفته رفته رو به سردی گذارد و در سال ۱۹۴۷ میلادی دیگر از آن روابط نزدیک خبری نبود. با چرخش سیاست خارجی ترکیه در این سالها نخستین نطفه های روی به غرب گذاردن ترکیه آغاز شد. به دنبال این چرخش سیاسی مهاجرین آزربایجانی که در سال ۱۹۳۱ میلادی مجبور به تَرک ترکیه شده بودند آغاز به بازگشت به ترکیه نمودند. محمدامین رسولزاده که در طول این مدت در کشورهای اروپایی مختلف مبارزه ی استقلال خواهی آزربایجان را به پیش می برد با وقوف به اهمیت ترکیه به عنوان کشوری تُرک که در آینده می تواند نقش بارزی در حرکت ملی آزربایجان ایفا نماید دگرباره راه ترکیه را در پیش گرفت و به دنبال وی سیل مهاجرین آزربایجانی با فراهم شدن شرایط اسکان در ترکیه رو به ترکیه گذاردند. محمدامین رسولزاده در بدو ورود خویش به ترکیه دگرباره آغاز به فعالیت به ویژه در عرصه ی تشکل گرایی و نشریات نمود. بخش ذیل حاوی فعالیت های رسولزاده از بازگشت دگرباره ی وی به ترکیه تا پایان حیاتش می باشد.
انتقال مرکزیت “مرکز ملی آزربایجان” به ترکیه
چنانکه در بخش نخست نوشتار ذکر گردید محمدامین رسولزاده در دوره ی نخست اقامت در ترکیه جهت حمایت از مهاجرین آزربایجانی و فعالیت در قالب تشکل اقدام به تاسیس “مرکز ملی آزربایجان” نموده بود که به نوعی “حکومت در تبعید” حزب مساوات محسوب می شد. محمدامین رسولزاده در سال ۱۹۴۷ میلادی با حضور در ترکیه اقدام به تجدید سازماندهی این مرکز که به اروپا منتقل شده بود در ترکیه نمود. نکته ی قابل توجه در این تجدید سازماندهی حضور افرادی در شواری مرکزی این تشکل می باشد که دارای اختلافاتی تئوریک با رسولزاده بودند. حضور افرادی چون “محمدصادق آران” در شورای مرکزی این تشکل و هواداران “رستم شفیع بَیلی” در کادر مرکزی این تشکل نشان از نگاه پلورالیستی رسولزاده می باشد.
اعضای جدید شورای مرکزی “مرکز ملی آزربایجان” در انتخابات سال ۱۹۴۷ میلادی به شرح ذیل است:
محمدامین رسولزاده، مصطفی وکیلی، محمدصادق آران، محمدعلی رسول اوغلو، میرزابالا محمدزاده، نقی شاه زمانلی، عبدالوهاب یوردسئور، سلیم عاصی بَیلی، دکتر حمید آتامان، دکتر محمد کنگرلی، سلیمان تَکینَر (آلمان)، فؤاد امیرجان (آلمان)، کریم اودَر، مصطفی یورت آکول، علی آذرتَکین، محمد آذر آران، اکبرآغا شیخ الاسلام، حسین بایکار، محمد امیرجان ( آلمان)، علی آران، دکتر حسن کربلایی، یاسین کایهان، راحیم بابااوغلو (آمریکا)، احمد جعفراوغلو، حسن زیناللی، احمد کاراجا، فیضی آک اوزوم، کریم یایجیلی، دکتر حاجی اسماعیل زاده، سلیم کِیکورون، یوسف کاراخان (آمریکا)، سرهنگ ولی یادگار (آمریکا).
انتقال مرکزیت حزب مساوات به ترکیه
در کنار انتقال مرکزیت “حکومت در تبعید” به ترکیه حزب مساوات به رهبری محمدامین رسولزاده نیز فعالیت های خود را در ترکیه متمرکز نمود. در سال ۱۹۳۱ میلادی که شعبات این حزب در ترکیه بسته گشته بود؛ دگرباره آغاز به فعالیت در شهرهای مختلف ترکیه نمود. با شرکت این حزب به نمایندگی از ملت آزربایجان در همایشهای گوناگونی که در اروپا در اقصی نقاط جهان در خصوص مسائل قفقاز برگزار می شد نهادهای بین المللی در خصوص بنیانهای حرکت ملی آزربایجان آشنا می شدند، در سایه ی این فعالیتها بود که در سال ۱۹۵۳ میلادی دولت آمریکا “محمدامین رسولزاده” را به عنوان رهبر حزب مساوات به آمریکا دعوت نمود و رسولزاده با حضور در واشنگتون و ملاقات با دولتمردان آمریکایی به بیان وضعیت آزربایجانیان در جهان پرداخت و در همین سال مصاحبه ای با “صدای آمریکا” انجام داد و آزربایجانیان جهان را در سی و پنجمین سالگرد حکومت مساوات مورد خطاب قرار داد.
جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان
در کنار این تشکلهای سیاسی جمعی از آزربایجانیان مقیم ترکیه با رهنمودهای محمدامین رسولزاده اقدام به تاسیس جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان نمودند. چنانکه در اساسنامه ی این جمعیت نگاشته شد این جمعیت جمعیتی غیرسیاسی بود که تنها در حوزه ی فرهنگ و حقوق آزربایجانیان فعالیت می نمود. از آنجایی که به نظر رسولزاده جمعیتی غیرسیاسی جهت حضور ناسیونالیستهای آزربایجانی در عرصه ی فرهنگ و حقوق احساس می شد، هیئت مؤسس این جمعیت از افراد غیرسیاسی در “آنکارا” تشکیل شد. اگرچه در مدارک و اسناد رسمی این انجمن نشانه ای از حضور افرادی سیاسی چون رسولزاده دیده نمی شود ولی بر اساس برخی از خاطرات منتشره در نشریاتی که پس از وفات رسولزاده و پایان فعالیت این انجمن منتشر شد این انجمن مستقیماً تحت نظر رسولزاده فعالیت می نمود که رسولزاده جهت غیرسیاسی نگاه داشتن این انجمن خویشتن نخواست که تاثیرگذاری وی در این انجمن نموده شود. اعضای هیئت مؤسس این جمعیت بدین شرح است: اسماعیل ساری یال، محمدعلی تونبای، عزیز آلپوآت، نورالدین آردیچ اوغلو.
انجمن فرهنگ آزربایجان
یکی از تاثیرگذارترین نهادهایی که تا به امروز حیات خویش در ترکیه را ادامه داده است، انجمن فرهنگ آزربایجان می باشد. این انجمن در سال ۱۹۴۹ در آنکارا شکیل یافت. چنانکه در اسای هیئت مؤسس این انجمن مشاهده می شود این انجمن به نوعی با مشارکت افراد فعال در “جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان” تشکیل یافت. هیئت مؤسس این انجمن عبارتند از: محمد آلتونبای، دکتر حمید آتامان و عزیز آلپوآت. پیشنهاد تشکیل این انجمن از سوی دکتر ابراهیم بادال داده شد و نخستین دبیر رسمی این انجمن دکتر حمید آتامان بود که محمدامین رسولزاده از زمان تشکیل این انجمن تا پایان حیاتش دبیر فخری این انجمن اعلان شد. مهمترین فعالیت این انجمن انتشار مستمر نشریه ی “آزربایجان” بود. ۳۶ شماره از این نشریه تحت نظر رسولزاده و تایید مطالب از سوی وی منتشر گشت.
کتابهای منتشره از سوی رسولزاده در این دوره
چنانکه در بخشهای پیشین نوشتار نیز ذکر گردید، درکنار فعالیتهای تشکیلاتی و انتشار خبرنامه و نشریات از سوی رسولزاده، وی اهمیت زائدالوصفی به انتشار کتب تاریخی به خصوص تاریخ نگاشته شده از سوی اصحاب قلم آزربایجانی م داد و خویشتن نیز در این ره کمال همت را به خرج می داد. از جمله کتابهایی که رسولزاده در این دوره از حیات خویش منتشر نمود می توان به موارد زیر اشاره کرد.
– سنتهای فرهنگی آزربایجان، آنکارا، (۱۹۴۹)
– ادبیات معاصر آزربایجان، آنکارا، (۱۹۵۰)
– تاریخ معاصر آزربایجان، آنکارا، (۱۹۵۱)
– نظامی، آنکارا، (۱۹۵۱)
در ۶ مارت ۱۹۵۵ محمد امین رسولزاده در بیمارستان دانشگاه آنکارا در حالی که سه بار لفظ آزربایجان را بر زبان راند، به دلیل بیماری قند بدرود حیات گفت.

منابع مورد استفاده:

Azerbaycanlıların Türkiye`deki Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991),Dr Sebahattin ŞİMŞİR, Azerbaycan Kütür Derneği Yayınları, NO:49
Azerbaycan Milli Hareketi, Mirza Bala Mehtmetzade, Ankara, 1991
Türkiye`de Azerbaycan Matbuatı (۱۹۲۳-۱۹۳۱), Dr Sebahattin ŞİMŞİR, Türk Dünyası Tarihi, Ocak 1995, S:61