دریاچه ی اورمیه همچنان و پرشتاب در حال از دست دادن آخرین اندوخته های آبی خود در بخش شمالی است. با این وجود، بحران نگران کننده ی دریاچه اورمیه توانسته توجه به ملاحظات محیط زیستی را در سطح جامعه و رهبران و مدیران ارشد آن به بالاترین حد در طول تاریخ معاصر ایران افزایش دهد؛ توجهی که منجر به تشکیل نشست های تخصصی متعدد و دعوت از نخبه ترین دانشمندان داخلی و بین المللی برای بررسی و کشف شیوه های مهار یک بحران محیط زیستی شده است.

فرآیندی که اگر استمرار یابد، بی شک دستاوردهای مثبت آن، نه فقط برای خوضه آبخیز دریاچه اورمیه، که برای تمامی زیستگاه های ارزشمند و در حال پس روی ایران در گستره ی 165 میلیون هکتاری اش می تواند مفید باشد.

اخیراً در سفری که به تبریز داشتم، شاهد ارایه ی گزارش تکان دهنده ی رییس جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی در حضور معصومه ابتکار و استاندار منطقه بودم.

در این گزارش آمده بود که تاکنون 432 حلقه چاه و ده ها دهنه کاریز در شهرستان های آذرشهر، عجب شیر، بناب، تبریز و شبستر کاملاً خشک شده و افزون بر آن، شوری بیش از 3200 چاه و کاریز دیگر در منطقه آشکارا افزایشی ملموس و پیش برنده یافته است؛ به نحوی که نه تنها 50 درصد از تولید سالانه محصولات زراعی و باغی در سطح 7500 هکتار کاهش یافته است، بلکه 900 هکتار باغ و چهار هزار هکتار از اراضی زراعی برای همیشه به دلیل ترکیبی از خشک و شور شدن از حیض انتفاع خارج شده است.

رخدادهایی که جملگی نشان می دهد صدور مجوزهایی برای حفر چاه یا گسترش ااراضی زراعی و باغی با نیت خیر و به منظور اشتغال زایی و افزایش تولید سالانه ارقام کشاورزی تا چه اندازه سبب به یغما رفتن کارمایه های ملّی و تشدید مصیبت های منطقه ای شده است.

با این وجود، اگر شوک وارد به جامعه ی تصمیم گیر کشور بتواند سبب میدان به تصمیم سازان اصلی شود، این خسران به عایدات آینده اش می ارزد.

در حقیقت جمله ای مشهور از آلبرت اینشتین وجود دارد که می گوید: «طرح درست صورت مسأله، گاه مهم تر از حل آن است.»

به نظر می رسد فرمان حسن روحانی در تشکیل ستاد احیای دریاچه اورمیه و سپردن سکان این ستاد به دست متخصصین و پژوهشگران مستقل و کارآزموده و نیز نمایندگانی از جامعه ی مدنی و سمن های محیط زیستی تحت هدایت عیسی کلانتری، بهترین مصداق در درستی این سخن نابغه ی قرن بیستم باشد. اما چگونه؟

نگارنده سال هاست که وضعیت آبخیز 5.2 میلیون هکتاری اورمیه را از نزدیک رصد کرده و بارها به منطقه مراجعه کرده است؛ هم اکنون نیز یک طرح پژوهشی بر روی بزرگترین زیرحوضه ی آن (زرینه رود) در دست اجرا دارد.

بنابراین، وقتی در یازدهمین روز از فروردین 1393، شاهد برگزاری نخستین نشست تخصصی کارگروه احیای مرحله ای دریاچه اورمیه در محل تالار اجتماعات خانه کشاورز تهران بود؛ نشستی که بر خلاف معمول جلسه هایی از این نوع، رئیس جلسه (دکتر عیسی کلانتری) در تمام طول 10 ساعت برگزاری آن تقریباً در سالن باقی ماند و به تک تک سخنرانی ها و اظهارنظرها و انتقادها گوش فرا داد، دریافت که انگار تغییری مثبت رخ داده و قرار است واقعاً به سمت احیای دریاچه ی نیم میلیون هکتاری اورمیه پیش رویم.

به ویژه وقتی سخنان پایانی و جمع بندی عیسی کلانتری را شنیدم که آشکارا و بدون هیچ ملاحظه کاری مرسومی، اعتراف کرد: «آنگاه که حق آبه ی بخش کشاورزی را از هزار و هشتصد میلیون متر مکعب (1.8 میلیارد متر مکعب) به حدود پنج میلیارد متر مکعب در طول سه دهه ی گذشته افزایش دادیم، دیگر اجازه نداریم تا از خشکسالی یا تغییرات آب و هوایی به عنوان مهم ترین عامل بروز بحران در دریاچه اورمیه نام برده و گناه نابخردی های مدیریتی و سکوت متخصصان هیدرولوژیست و سدساز کشور را به پای تغییر اقلیم بنویسیم و فرافکنی کنیم.»

به نظر من، این همان طرح درست صورت مسأله است که سرانجام یک مسئول ارشد حکومتی، شهامت کاربست به جای آن را یافت و بی مهابای ناخشنودی احتمالی همتایان فعلی یا گذشته اش در دولت های پنجم تا یازدهم، واقعیت را بر زبان راند.

کافی است دقت کنیم که تا پیش از این و به ویژه در دولت دهم از قول عالی ترین مقامات وزارت نیرو می شنیدیم که بین 70 تا 98 درصد بحران پیش آمده در دریاچه اورمیه ریشه در تغییرات اقلیمی و خشکسالی و گرم شدن زمین دارد و بنابراین با چنین فرضی، معلوم است که نه تنها تفکر سازه ای در بخش مدیریت آب مقصر نخواهد بود، بلکه بهترین کار، چشم بر آسمان دوختن است تا خداوند بار دیگر باران رحمتش را بر سر پنج میلیون اهالی حوضه آبخیز اورمیه فرو ریزد.

عیسی کلانتری یک خبر خوش دیگر هم در این جلسه اعلام کرد و ضمن مخالفت شدیدش با نظریه ی افرادی چون دکتر پرویز کردوانی که دریاچه اورمیه را مرده می پندارند – و نگارنده تاکنون در دو مقاله ی جداگانه و با همکاری اساتیدی چون دکتر آهنگ کوثر، دکتر محمد خسروشاهی، دکتر مهدی میرزایی و مهندس اسماعیل رهبر پاسخ هایی مبسوط به آن نظریه داده است – از تفاهم بزرگی خبر داد که با وزیر جهاد کشاورزی برای خرید دست کم 40 درصد از حقابه ی کشاورزی منطقه به انجام رسانده و همچنین افزود که پلمپ چاه های غیرمجاز و آزادسازی نیاز غیر شرب مردم از پشت سدها در اولویت جدی حاکمیت قرار گرفته است.

باشد که در سال 1393 با درایت و امید شاهد نخستین نشانه های مهار بحران در دریاچه اورمیه و بازگشت تدریجی حیات به نگین فیروزه ای شمال باختری وطن باشیم؛ دستاوردی که در صورت تحقق، بی شک امید تشنگان در اطراف دیگر تالاب ها و دریاچه های داخلی ایران از جمله: بختگان، طشک، هامون، پریشان، گاوخونی، جازموریان، مهارلو، کافتر، ارژن، گمیشان، قوری گل و … را هم زنده خواهد کرد.