نویسنده: محبوب امراهی

این مقاله به بررسی تاریخی سرزمین تورکمانیه می پردازد و هدف از نگارش آن یادآوری تاریخ تورکمانان آزربایجان(تورکان آزربایجان) می باشد. همچنین در ادامه ی مقاله به بررسی دلایل از بین رفتن این گستره ی تمدنی تورکان آزربایجان پرداخته می شود.

تورکان اغوز که به ادعای بسیاری از مورخین در اواخر هزاره ی اول میلادی از آسیای مرکزی به سوی سرزمین های غربی و در راس آن آزربایجان به صورت توده های بزرگ قبیله ای وارد می شوند مسیر خود را تا فلات آناتولی می پیمایند و در از آن روزگار تمدن تورکان اوغوز در این منطقه بسط و توسعه می یابد.(1)
البته مورخان زیادی نیز وجود دارند که وجود تورکها در آزربایجان و آناتولی را به گذشته های بسیار دور پیوند می دهند همچنین تئوری هایی مبنی بر حیات تورکان در قفقاز و آزربایجان از هزاره های قبل از میلاد وجود دارد که ادعا می نماید تورکها دیرین ترین گروه موجود در منطقه می باشند همچنین در این راستا تئوری های بسیاری نیز مبنی بر اینکه تورکان از نوادگان سومری ها هستند وجود دارد که بیشتر بر پایه ی تشابهات زبانشناختی ما بین زبان تورکی و سومری تکیه دارد.
اما آنچه که مسلم است بزرگترین زبانهای منطقه به لحاظ تعداد گویشوران مانند فارسی(تاجیکی) وعربی در دوره ی اسلامی وارد منطقه ی خاور میانه شده اند(2) و پیش از آن تاریخ در سرزمین کنونی ایران زبانهایی که امروزه “ایرانیک” نامیده می شوند و شاخه هایی از زبانهای هندو اروپایی می باشند و نیز زبانهایی که بازمانده ی تمدن های بین النهرین بوده اند و به گروه زبانهای هند و اروپایی ارتباطی نداشته اند به همراه زبانهای سامی مانند آکادی ، سریانی ، آرامی و کلدانی وجود داشته و زبان زنده ی دوره ی باستان به شمار می رفته اند. از سوی دیگر زبان ارمنی نیز نه یک زبان قفقازی که زبانی از شاخه ی زبانهای هند و اروپایی بوده(3) و اندکی قبل از دوره ی اسلامی وارد منطقه شده بوده است.از این رو زبانهای قفقازی به همراه زبان گرجی و زبانهای سمیتیک قدیمیترین زبانهای منطقه ی خاورمیانه و قفقاز می باشند و شکی نیست آنچه که امروزه از آن به عنوان زبان فارسی نام برده می شود پس از ورود زبان تورکی به جغرافیای ایران و آناتولی وارد این منطقه شده است.
در این نوشتار در مورد تاریخ کهن تورکان آزربایجان و آناتولی و تئوری های پیرامون آن سخنی گفته نمی شود و به بررسی تورکان اوغوز(تورکمانان) و قلمرو آنان پرداخته می شود که قدرت را در این منطقه پس از اسلام و با طلوع امپراتوری سلجوقی(4) بدست گرفته و تا یکهزار سال بعد سرنوشت منطقه را رقم زده اند.
تاریخ گواهی می دهد که تورکان اوغوز به صورت توده های بسیار بزرگی وارد سرزمین آزربایجان و سپس آناتولی شده اند به طوری که در مورد جمعیت بسیار زیاد تورکمانانی که به این سرزمینها سرازیر شده اند شاید تنها ابراز اینکه قشون ییواها قبیله ی 23-ام اوغوزها آنهم تنها در حوالی خوی و ارومیه که بخش بسیار کوچکی از قبیله ی ییوا را تشکیل می داده اند در قرن یازدهم میلادی با رقم ده هزار نفر(5) ذکر شده است. حال با علم به اینکه تعداد ییواها در سوریه ، آناتولی و همدان بیشتر از منطقه ی مذکور بوده است و با احتساب افراد غیر نظامی و زنان و کودکان و خانواده های سربازان این قشون ها معلوم می شود که تنها در حوالی خوی و اورمیه جمعیت قبیله ی ییوا به بیش از صدها هزار نفر بالغ می شده است از این رو نیز کوچ اوغوز ها به این منطقه را باید در بازه ی زمانی طولانی در کل هزاره ی اول قبل از میلاد و به صورت جمعیت های میلیونی محاسبه نمود.
از سوی دیگر با توجه به اینکه شهرهای باستانی منطقه ی آزربایجان و آناتولی در آن ادوار تاریخی حتی اگر کلا غیر تورک هم بوده باشند پذیرای جمعیت های بسیار بزرگتری از وضعیت موجود خود بوده اند و در مقابل این جمعیت های میلیونی در فرهنگ و تمدن تورک به سرعت ذوب شده و از صحنه ی تاریخ حذف شده اند زیرا در مناطق مذکور و در دوره ی مذکورهیچ شهر چنان پرجمعیتی وجود نداشته است شاید برای درک بهتر این مطلب نفوس زیاد تورک ها را با جمعیت شهرهای هلنی سواحل مدیترانه که آبادترین و بزرگترین مناطق مسکونی جهان باستان بوده اند سنجید.(6)
اما سوال اینست که امروزه چگونه بین دو منطقه ی تورک نشین آزربایجان و آناتولی گسیختگی قومی بوجود آمده است؟
برای پاسخ به این سوال به برسی دومین سرزمین تورکمان نشین پس از آزربایجان و در همسایگی غربی آن می پردازیم که از صحنه ی تاریخ حذف شده است.
آلکساندر آدام تاریخشناس بزرگ معتقد است که پس از سال 844 میلادی برای اولین بار با ورود تاتارها و یا تورکان اسکیت سرزمین های شرقی آناتولی در همسایگی آزربایجان به صورت “تورکمانیه” نامیده شده است(7) اما در مورد حدود و ثغور این سرزمین در ادوار مختلف تاریخی محل مباحثه های بزرگی وجود دارد این سرزمین که مرکزیت آن در میابین ارزروم ، وان ، دیاربکر و مناطق غربی این منطقه قرار دارد در طی سده های گوناگون با مرزهای متغیر در نقشه های تاریخی متعدد نشان داده شده است. به طوری که مارکو پولو سیاح معروف نیز مرزهای آن را تا حدود سیواس و کایسری تورکیه به سمت غرب نشان داده است.(8) در منابع غربی اغلب حدود این سرزمین مابین عراق عرب ، سوریه ، استان سیواس در آناتونی ، آزربایجان و دریای سیاه یا گرجستان (و یا ارمنستان) آمده است. که با مرزهای دولت قاراقویونلو(9) نیز منطبق می باشد و بی شک این دولت محلی بر سرزمین های تورکمن نشین تاسیس شده بوده است.
اما آنچه که مسلم است از آن تاریخ به بعد تقریبا در تمامی نقشه ها تا قرن نوزدهم و بویژه در نقشه های اروپایی نام و حدود و ثغور سرزمین های تورکمانیه ذکر شده است. همچنین بسیار جالب توجه می باشد که در اغلب منابع اروپایی تا قرون متاخر ساکنان این سرزمین به صورت تورکمان ها ، و مخلوطی از ارامنه و یونانیان ذکر شده و در آن از گروهای ایرانیک زبان مانند اکراد سخنی به میان نیامده است.(10)
از سوی دیگر برای همین منطقه نام “توگارماه” در زبان عبری(11) ، “تورگوم” در زبان ارمنی ،”تارگاموس” در زبان گرجی در دوره ی باستان و حتی قبل از میلاد مسیح به دفعات ذکر شده است. در متون باستانی عبری توگارماه فرزند ارشد یافث و برادر ریفات و اشکناز(12) می باشد. حال اگر ارتباط این نام (تورگوم) را با لغت تورک ، همچنین یهودی های اشکنازی که از ثلاله ی قوم تورک خزر (13) می باشند و یهودی بودن تورکان خزر و نیز این که بنا بر متون کهن دینی ، تورکان از فرزندان یافث (فرزند نوح) می باشند(14) را مد نظر قرار دهیم و در کنار آن علم به این داشته باشیم که لااقل منطقه ی آزربایجان در مجاورت تورکمانیه در دوره ی معاویه(قرن هفتم میلادی) سرزمینی تورک نشین بوده است(15) همچنین اینکه اسنادی از “تورکمانیه” نامیده شدن آن سرزمین(شرق آناتولی) در 844 میلادی وجود دارد بوضوح می توان نتیجه گیری نمود که این منطقه حتی از دوره ی قبل از میلاد مسیح نیز تورک نشین بوده و یک سرزمین تاریخی تورک می باشد.
اما در مورد چگونگی “غیب شدن” این سرزمین تورک از تاریخ باید به قرن شانزده میلادی بازگردیم و تحلیلی کوتاه در مورد جنگ های ایدئولوژیک امپراتوری های تورک صفوی و عثمانی داشته باشیم.
در دوره ی مذکور پس از اینکه مذهب علوی در عثمانی موجب خشم این دولت سنی مذهب و کشتار آنان بویژه در مرکز این منطقه ی تورکمن نشین(دیاربکر) می شود(16و 17) دولت عثمانی با قبایل سنی مذهب کرد از عراق متحد شده و این قبایل را برای مقابله با تورکمانان علوی به جنوب شرق تورکیه ی کنونی کوچ می دهد. پس از آن تاریخ درگیری های بین صفوی و عثمانی نیز موجب می گردد تا تنفر از تورکمانان علوی در آناتولی در میان اکراد موجبات نسل کشی و فرار آنان از منطقه را فراهم سازد. به طوری که به گواهی تاریخ تنها در دوره ی سلطان سلیم عثمانی بیش از یکصد هزار نفر تورکمان تنها در شهر دیاربکر نسل کشی می شوند(18) و بسیاری از تورکمانان علوی نیز به آزربایجان کوچ می کنند از این رو نیز امروزه در فلات آناتولی و کشورهای سوریه و عراق تورکمانان علوی مذهب سابق که در ادوار بعدی تحت تاثیر اقوام سنی مذهب منطقه بویژه اکراد به مذهب تسنن گرویده اند به صورت کاملا پراکنده زندگی می کنند و ارتباط سرزمینی بین مناطق اقامت آنان وجود ندارد همچنین بسیاری از این تورکمانان نیز از بیم نسل کشی دولت عثمانی در میان اکراد حل و هظم شده و خود را کرد نامیده اند و احتمالا از این رو نیز اکراد تورکیه می پندارند که از خراسان آمده اند زیرا این ذهنیت از حافظه ی تاریخی تورکمان آنان نشات می گیرد.
از این رو نیز به نظر می رسد که لغت کرد از همین زمان تبدیل به یک نام قومی شده است.(19)
در پایان این نوشتار منابع و ماخذ های مربوطه و نیز نقشه های تاریخی “سرزمین تورکمانیه” ارایه می شود و یاد آور می شود که تورکمان ها و تورکان آزربایجان یک ملت با یک زبان بوده اند و اگر آنان از صحنه ی تاریخ محو نمی شدند بی شک یا ما تورکان آزربایجان در زمان معاصر خود را تورکمان می نامیدیم و یا آنان خود را تورک آزربایجان می نامیدند. از این رو نیز تاکید بسیار می شود که از گروه زبانی تورکی با لهجه ای دیگر بحث نمی شود و این تاریخ ملت ماست که ناپدید شده است!
شنبه 15 مارس 2014 – 24 اسفند 1392
محبوب امراهی
آنکارا
——————————————————
منابع :
(1و5)
. http://www.gunaz.tv/?id=4&vmode=1&sID=2814&lang=2
(2) تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات ایرانشناسی دانشگاه کمبریج، نشر امیرکبیر،۱۳۶۳، تهران، صفحه ۵۲۹
(3) http://global.britannica.com/EBchecked/topic/35305/Armenian-language
(4) http://global.britannica.com/EBchecked/topic/533602/Seljuq
(6) افس در نزدیکی ازمیر در دوره ی امپراتوری روم بزرگترین شهر هلنی آسیا و پایتخت ایالت آسیایی بوده و جمعیت آن به 200 هزار نفر می رسیده است.
(7) http://books.google.co.uk/books?id=Ts49AAAAIAAJ&pg=PA479&lpg=PA479&dq=turcomania+history&source=bl&ots=t7h-D7pOcL&sig=5WCQuoXu4A8jLbMT_oO6AIt8RJQ&hl=tr&ei=TeTgTri-HYSu8gP2hfXWBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q=turcomania%20history&f=false
(8و10)
The Travels of Marco Polo/Book 1/Chapter 2
Concerning the Province of Turcomania
In Turcomania there are three classes of people. First, there are the Turcomans; these are worshippers of Mahommet, a rude people with an uncouth language of their own.[1] They dwell among mountains and downs where they find good pasture, for their occupation is cattle-keeping. Excellent horses, known as Turquans, are reared in their country, and also very valuable mules. The other two classes are the Armenians and the Greeks, who live mixt with the former in the towns and villages, occupying themselves with trade and handicrafts. They weave the finest and handsomest carpets in the world, and also a great quantity of fine and rich silks of cramoisy and other colours, and plenty of other stuffs. Their chief cities are CONIA, SAVAST [where the glorious Messer Saint Blaise suffered martyrdom], and CASARIA, besides many other towns and bishops’ sees, of which we shall not speak at present, for it would be too long a matter. These people are subject to the Tartar of the Levant as their Suzerain.[2] We will now leave this province, and speak of the Greater Armenia.
In Turcomania Marco perhaps embraces a great part of Asia Minor, but he especially means the territory of the decaying Seljukian monarchy, usually then called by Asiatics Rum, as the Ottoman Empire is now, and the capital of which was Iconium, KUNIYAH, the Conia of the text, and Coyne of Joinville. Ibn Batuta calls the whole country Turkey (Al-Turkiyah), and the people Turkman; exactly likewise does Ricold (Thurchia and Thurchimanni)
(9) http://global.britannica.com/EBchecked/topic/311863/Kara-Koyunlu
(11) http://www.biblegateway.com/passage/?search=genesis+10%3A3-10%3A3&version=NIV
(12) http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1151.htm#27
Set ye up a standard in the land, blow the horn among the nations, prepare the nations against her, call together against her the kingdoms of Ararat, Minni, and Ashkenaz; appoint a marshal against her; cause the horses to come up as the rough canker-worm.
(13) http://global.britannica.com/EBchecked/topic/316553/Khazar
Any member of a confederation of Turkic-speaking tribes that established a commercial empire in European Russia in the late 6th century. A people of the northern Caucasus region, the Khazars allied with the Byzantines against the Persians in the 7th century and warred with the Arabs until the mid-8th century. Their empire extended westward along the Black Sea, and they controlled trade routes and exacted tribute from their neighbors. The ruling class adopted Judaism and maintained close relations with the Byzantine emperors. The Khazar empire began to decline in the 10th century and was crushed by Kiev in 965.
(14) Hazar Yazı؛malarında Hazar kağanı Yosef, Türklerin Gomar’ın oğlu Togarma’dan geldiğini dile getirir
در نوشته های یوسف امپراتور خزر ذکر شده است که تورکها از نسل توگارماه فرزند گومر می باشند.
(15)https://archive.org/details/atiyjan
(16)
http://www.busakder.org/index.asp?PageID=30
جمعیت کنونی روستاهای تورکمن نشین علوی در دیار بکر
Diyarbakırdaki Türkmen Alevi Kِyleri Nüfusu
DİYARBAKIR MERKEZ—1980—1985—1997—2003
Nahırkıracı (ھerabi)——– 349—- 391— 324—- Bo؛
Büyükkadı——————– 418—- 352— 499——10
BİSMİL MERKEZ
Bakacak(Seyithasan)—– 673—- 621— 294—-150
A؛ağıdarlı(Türkdarlı)——- 955—1022— 141——- 5
Türkmenhacı———— —-1437—1606— 946—–850
اINAR
ھükürlü——————– –1135—1224—-750—–45
17. Jurdi Abisaab, Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire, London, 2004.
(17و18)
http://www.alevi.dk/ENGELSK/THE_ALEVI_OF_ANATOLIA.pdf
MC Şehabeddin Tekindağ. Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi İ.Ü.Ed.Fak. Tarih Dergisi sayı 22 s.17. 1968
Gülağ Öz. İslamiyet Türkler ve Alevilik. s. 188, 1999 Ankara
(19) http://www.gunaz.tv/?id=4&vmode=1&sID=2803&lang=2