👤 یاشار پورعلی
مدیرمسئول نشریه آذربایجان پست (حیدربابای سابق) چاپ تورونتو/کانادا

یپش از ورود به بحث، لازم است یادآوری کنم که در سال‌های اخیر، استفاده از ملودی‌ها و ریتم‌های قدیمی موسیقی ترکی، به‌ویژه ریتم‌هایی که از طبیعت الهام گرفته‌اند، در ژانرهای مختلف موسیقی از جمله پاپ، هیپ‌هاپ، راک و دیگر سبک‌های امروزی رواج یافته و با استقبال بی‌نظیری مواجه شده است. اشعار این ترانه‌ها اغلب بازتاب‌دهنده هویت ترکی هستند. برای مثال، یکی از این ترانه‌ها تنها در یک لینک یوتیوب بیش از ۴۰ میلیون بازدید داشته است. اگر رسانه‌های مجازی را در نظر بگیریم، به‌راحتی می‌توان گفت که موسیقی  این ترانه‌ میلیون‌ها بار در ویدیوهای مختلف مجازی استفاده شده است.

برای بررسی و گسترش موسیقی‌ها و ملودی‌های قدیمی ترکی، گفت‌وگوهایی با استادان برجسته این حوزه داشته‌ام. همگی از ایده نام‌گذاری این نوع موسیقی به‌عنوان “اؤز تورک ماهنی‌لاری” استقبال کردند. در روزهای آینده، به‌تفصیل درباره این موضوع صحبت خواهیم کرد.
حال بازگردیم به شاهکار هنرمند برجسته و استاد تبریزی، “امیر برا”، که به‌تازگی ساز باستانی ترکی “سئم ” مربوط به دوران سومر را نه‌تنها بازسازی کرده، بلکه نوازندگی آن را نیز به‌خوبی آموخته است. او قصد دارد از این ساز در ترانه‌های معاصر ترکی استفاده کرده و آن را رواج دهد. به‌زودی نیز اولین اجرا با ساز “سئم” را ارائه خواهد کرد.
امیر بُرا، متولد ۲۰ خرداد ۱۳۵۷، آهنگ‌ساز، نوازنده و مهندس صدا است که با تلفیق علم و هنر، در عرصه موسیقی و پژوهش‌های علمی خوش درخشیده است. او دارای مدرک کارشناسی رسمی موسیقی و کارشناسی مهندسی صدا با تخصص تحلیل سیگنال‌های دیجیتالی است.

امیر بُرا در کنار فعالیت به‌عنوان مدیر هنری و آهنگساز برنامه‌های شاخص صدا و سیمای مرکز تبریز، همچون «گجه‌لر»، «حرکت» و «کندیمیز»، در برگزاری کنسرت‌های متعدد، تولید آلبوم‌هایی نظیر «این خط سوم»، و خلق آثار صوتی متنوع نقش‌آفرینی کرده است. همچنین، او در شرکت‌های مطرح خصوصی و دولتی نظیر سروش سیما و آذر سیما به‌عنوان صدا‌بردار و آهنگ‌ساز همکاری داشته است.

وی پروژه‌های علمی و هنری متعددی را مدیریت کرده است که از جمله آنها می‌توان به پروژه «ائل هاواسی» برای معرفی موسیقی ترکی آذربایجان، مستند «افسون آذربایجان»، و تحقیقاتی درباره ارتعاشات گیاهان و امواج در کشت گلخانه‌های صنعتی اشاره کرد.

ایشان علاوه بر تدریس موسیقی در مؤسسات معتبر، مدیرعامل شرکت «صدای مشرق زمین» و «ارتعاش مزرعه آراز» است که در زمینه تولید آثار صوتی، تحلیل سیگنال‌های دیجیتالی و مدیریت پروژه‌های مرتبط با تولیدات گیاهی فعالیت دارند. وی همچنین موفق به دریافت مدارج تخصصی در علوم پاراسایکولوژی و رادیستزی از دانشگاه و مراکز معتبر ترکیه شده است.

امیر بُرا با تلفیق هنر و علم، به‌عنوان یکی از چهره‌های برجسته موسیقی و پژوهش در آذربایجان  شناخته می‌شود. تلاش‌های وی در معرفی فرهنگ و هنر ترکی و خلق آثار هنری ماندگار، جایگاه ویژه‌ای برای او در جامعه هنری و علمی ایجاد کرده است.
شاهکار جدید امیر برا ساز قدیمی و باستانی ترکی ” سئم ” می باشد. ساز سئم تا هزاران سال پیش بازتاب فرهنگ موسیقی و هنری منحصر به فرد دوران باستانی سومریان را نشان می‌دهد.

ساز سئم، برخلاف بسیاری از سازهای دیگر، با استفاده از اجزای حیوانی برای ساخته شدن بجای چوب، دارای ساختار و صدای منحصر به فرد میباشد. این سازهای بافته شده با داشتن  شکل استوانه‌ای خود، تأثیر زیبایی خاصی به آنها می‌بخشید. همچنین، ساز سئم به عنوان یکی از اولین سازهای موسیقی بافته‌شده در تاریخ، شاهد ابتکار و خلاقیت بسیار زیاد در ساختار و طراحی آن بود. این سازها نه تنها برای نوازندگان معروف و توانمند، بلکه برای افراد عادی نیز قابل تشخیص و استفاده بودند، که نشان از گستردگی و پراکندگی این سازها در جوامع سومریان دارد.

ساز سئم یک ساز بادی سنتی با صدای متمایز و مرموز است. این ساز معمولاً از جنس‌های مختلفی نظیر  چوب و استخوان شاخ قوچ ساخته می‌شود و طرح‌ها و حکاکی‌های پیچیده‌ای دارد که زیبایی آن را افزوده است. ساز سئم معمولاً شکل مخروطی دارد و بدنه‌ای منحنی و گردنی بلند و راست دارد. این ساز با پخش هوا از یک باز شدن کوچک در بالای ساز، نواخته می‌شود.
ساز سئم با تاریخچه‌ای بسیار قدیمی به عنوان یکی از عناصر اصلی موسیقی سنتی  شناخته می‌شود. امروزه  در اجرای موسیقی های آشیقی فرمی از اجرای ساز سئم بر عهده ساز بالابان می باشد. بطوریکه ساز بالابان با گرفتن یک نت پایه بستری را فراهم می کند تا  بروی همان نت سازدیگر همچون قوپوز آهنگ مورد نظر را اجرا کند.

از زمان‌های گذشته تا به امروز، ساز سئم در مراسم‌ها، جشنواره‌ها، و اجراهای موسیقی مختلف در کشورهایی نظیر ترکیه، ایران، و حتی در کشورهای هند وچین کاربرد دارد. با هنر و شهرت بی‌نظیر خود، ساز سم به‌عنوان نماینده‌ای از تاریخ و هنر محلی این منطقه شهرت یافته است.

در بین اقوام ترک  فرهنگ، تاریخ، داستانها و حماسه های ترکان ، همیشه با هنر موسیقی سینه به سینه با صدای دلنواز سازشان زنده نگه داشته اند. قدیمترین ساز ترکی که تا حال پیدا شده در ترکستان شرقی  قدمتش به ۴۰۰ سال قبل از میلاد میرسد،  قدیمترین پیکره یک اوزان با سازش در دست مربوط به سومرها و در بین النهرین پیدا شده است و مربوط به ۲۴۰۰ ق م میباشد،  طرز گرفتن ساز ایستاده و ساز را به سینه میفشارد عینا شبیه اوزان های امروزی مناطق آذربایجان و جهان ترک هست. از دیگر سازهای ترکی سومری می توان به سازهای زیر اشاره کرد که به نوعی از زمانهای قدیم تا به حال مورد استفاده قرار گرفته است:

۱- سئم ( sem ) نای زبانه داری بوده است که برای همراهی قطعات آوازی به کار می رفته است

۲- فلوت که به آن تیگ یا تیگی ( tig , tigi ) گفته می شد.

۳- طبل میان باریک یا بلغ ( balag ) که آنرا به خدای ” اآ ” ( Ea ) نسبت می دادند.

۴- طبل پایه دار – لی لیس ( Lilis )

۵- دایره دستی – آداپا ( Adapa )

تقریبا سازهای سومری به شکلهای دیگر امروزه در موسیقی ترکی به مانند سازهای بالابان، قاوال و طبلهایی در یاللی های آیینی، فرهنگی ودینی مورد استفاده قرار می گیرد.

طبق صحبت‌هایی که با استاد امیر برا داشتم، ایشان توضیح دادند که پیش‌تر نیز در موسیقی خود از برخی فرم‌های ترکی و الهاماتی از سازها و موسیقی قدیمی سومریان بهره گرفته‌اند. این شامل استفاده از نواها، آوازها و سازهای سنتی سومری باستان می‌شود. به‌عنوان نمونه، در بخش‌هایی از آلبوم “این خط سوم”، آوازها و قطعاتی که با سازهای زهی و کوبه‌ای و بادی نواخته شده‌اند، به وضوح به بافت‌های ملودیک سومریان اشاره دارند. همچنین، برخی از الحان و ریتم‌ها به تأثیر مستقیم موسیقی سومری بر موسیقی قدیمی ترکی پرداخته‌اند. این ارتباط، نشان‌دهنده تأثیرات متقابل و تبادل فرهنگی میان تمدن‌های کهن و تلاقی عناصر موسیقی در طول تاریخ است.

متأسفانه، به دلیل نبود نگهداری شفاهی یا نوشتاری دقیق از زمان سومریان، بسیاری از جزئیات موسیقی آن دوران از بین رفته است. بااین‌حال، با بهره‌گیری از یافته‌های باستان‌شناسی، آثار تصویری، و مطالعات ادبیات سومری، امکان بازسازی و احیای برخی از الگوها و ساختارهای موسیقی سومری وجود دارد. به همین دلیل، موسیقی سومریان همچنان الهام‌بخش موسیقی‌های معاصر بوده و در آثار هنری مختلف بازتاب یافته است.

برای تطبیق سازهای باستانی همچون سئم با ترانه های ترکی امروزی، می‌توان از الگوها، تکنیک‌ها، و اجراهای معتبر موسیقی آذربایجانی الهام گرفت. این شامل مطالعه قطعات موسیقی ترک‌تبار، شناسایی سبک‌های سازی مختلف، و تحلیل الگوهای ملودیک آن‌هاست. سپس، می‌توان از سازهای باستانی مانند سئم و سایر سازهای ذکرشده در چارچوب این الگوها بهره برد و ساختار موسیقی  را با این سازها غنی‌تر کرد.

Qədim Şumerin Səsi: Türk musiqisində “Sem” alətinin Yenidən Doğuşu

İranda Türk musiqisində keçmiş və indinin əlaqəsi: qədim Şumer “Sem” musiqi alətinin bərpası və müasir musiqidə istifadəsi

Mövzunu ətraflı təhlil etməzdən öncə qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə Türk musiqisinin qədim melodiyalarına və ritmlərinə, xüsusilə təbiətdən ilhamlanan ritmlərinə maraq artıb. Bu üslublar pop, hip-hop, rok və digər müasir janrlarda istifadə olunur və böyük rəğbətlə qarşılanır. Bu mahnıların sözləri, adətən, Türk kimliyini əks etdirir. Məsələn, bu cür mahnılardan biri təkcə YouTube-da 40 milyondan çox izlənmişdir. Sosial mediada isə bu musiqilər milyonlarla video üçün səs fonu olaraq istifadə edilir.

Qədim Türk melodiyalarını genişləndirmək məqsədilə sahənin tanınmış mütəxəssisləri ilə söhbətlər aparmışam. Hamısı bu musiqi üslubunun “Öz Türk Mahnıları” adlandırılması ideyasını dəstəkləmişdir. Gələcəkdə bu mövzu haqqında daha geniş müzakirələr aparılacaq.

İndi isə tanınmış Təbrizli sənətkar və ustad Əmir Boranın şah əsərinə qayıdaq. O, yaxınlarda qədim Türk musiqi aləti olan “Sem”i, Şumer dövrünə aid bu aləti bərpa etməklə yanaşı, onun ifasını da öyrənib. Əmir Bora bu alətdən müasir Türk mahnılarında istifadə etməyi və onu geniş yaymağı planlaşdırır. Yaxın zamanda “Sem”lə ilk ifasını təqdim edəcək.

Əmir Boranın həyatı və yaradıcılığı

Əmir Bora, 20 iyun 1978-ci ildə anadan olub. O, bəstəkar, musiqiçi və səs mühəndisidir. Elmlə incəsənəti birləşdirərək musiqi sahəsində və elmi araşdırmalarda parlaq uğurlar qazanıb. Əmir Bora rəsmi musiqi təhsili və rəqəmsal siqnal analizinə ixtisaslaşmış səs mühəndisliyi üzrə bakalavr dərəcələrinə malikdir.

Əmir Bora Təbriz radiosunun “Gecələr”, “Hərəkət” və “Kəndimiz” kimi məşhur proqramlarının bədii rəhbəri və bəstəkarı olub, bir çox konsertlər təşkil edib, “Bu Üçüncü Xətt” kimi albomlar istehsal etmiş və müxtəlif musiqi əsərləri yaratmışdır. O, Soroş Sima və Azər Sima kimi dövlət və özəl şirkətlərlə səs rejissoru və bəstəkar kimi əməkdaşlıq edib.

Əmir Bora həmçinin “El Havası” layihəsi (Azərbaycan musiqisinin təqdimatı), “Azərbaycanın Cazibəsi” sənədli filmi və sənaye istixanaları üçün bitki titrəyişlərinin öyrənilməsi kimi müxtəlif elmi və bədii layihələrə rəhbərlik edib.

O, bir çox nüfuzlu təhsil müəssisələrində musiqi dərsləri verməklə yanaşı, “Şərq Səsi” və “Araz Titrəyiş” şirkətlərinin direktoru olub. Bu şirkətlər səs istehsalı, rəqəmsal siqnal analizi və bitki məhsulları istehsalına dair layihələrin idarə olunması ilə məşğuldur. Bundan əlavə, o, Türkiyədə parapsixologiya və radiesteziya üzrə ixtisaslaşmış sertifikatlar alıb.

Əmir Boranın sənət və elmi birləşdirən fəaliyyəti, onu Azərbaycanın musiqi və tədqiqat sahəsində seçilən simalarından birinə çevirib. Onun Türk mədəniyyəti və incəsənətinin təbliği ilə bağlı səyləri, eləcə də orijinal əsərləri ona xüsusi hörmət qazandırıb.

Sem alətinin xüsusiyyətləri

Sem qədim Şumer dövrünə aid olan unikal Türk musiqi alətidir. Bu alət, min illər əvvəl Şumerlərin unikal musiqi və incəsənət mədəniyyətini əks etdirir. Sem, digər alətlərdən fərqli olaraq, taxtadan deyil, heyvan mənşəli materiallardan hazırlanırdı. Onun silindrik forması xüsusi estetik görünüş təmin edir.

Sem nəfəsli alət olaraq, əsasən qoç buynuzu və ya müxtəlif ağac növlərindən hazırlanırdı. Bədii naxışlarla bəzədilmiş bu alətlərin konik forması və uzun boynu olurdu. Alət, üzərindəki kiçik bir açılışdan hava üflənərək ifa edilirdi.

Sem, qədim dövrlərdən bu günə qədər müxtəlif mərasimlərdə, festivallarda və musiqi ifalarında geniş istifadə olunmuşdur. Günümüzdə aşiq musiqisində onun funksiyasını balaban yerinə yetirir.

Türk mədəniyyətində musiqi və alətlərin tarixi

Türk xalqları həmişə öz tarixini, dastanlarını və qəhrəmanlıq hekayələrini musiqi vasitəsilə yaşadıb ötürüblər.Ən qədim Türk musiqi aləti, Şərqi Türküstanda, eramızdan əvvəl IV əsrə aid bir tapıntı olmuşdur. Ozanların musiqi alətləri ilə təsvir olunduğu ən qədim heykəltəraşlıq əsəri isə Şumer dövrünə aiddir və eramızdan əvvəl 2400-cü illərə təsadüf edir.

Müasir Türk musiqisində Şumer alətlərinin təsiri aydın görünür. Bu təsirlər balaban, qaval və müxtəlif zərb alətlərində öz əksini tapıb.

Əmir Boranın izahına əsasən, “Sem” kimi qədim alətlərin müasir Türk mahnılarına uyğunlaşdırılması üçün Azərbaycan musiqisinin melodik və texniki xüsusiyyətlərindən istifadə edilə bilər. Bu yanaşma qədim musiqi ilə müasir yaradıcılığı birləşdirərək zənginləşdirir.

Yazar: Yaşar Poorali
“Azerbaijan Post” (Toronto, Kanada) qəzetinin baş redaktoru (keçmiş “Heydərbaba”)