دوقتور زهتابی نین میللی حکومت حاقدا سؤیله شی سی- امین فضلی
1324 ایلینده آذربایجان دموکرات فیرقه سی واسیطه سی ایله قورولان آذربایجان خودمختار حکومتی، تکجه آذربایجان دئییل بلکه ایران-ین دا معاصیر تاریخینده چوخ اؤنملی یئری وار دیر. تاسوفله بو اؤنملی اولای، دارباخیشلی اینسانلار الی ایله ایللر بویو بایکوتا معروض قالمیش و تاریخدن سیلینمگه چالیشیلمیش دیر. دولاییسی ایله بو واقعه دن 68 ایل سونرا بئله گیزلی و ایبهاملی قالان نقطه لر و مسئله لر وار. آذربایجان میللی حکومتی، اونودان اؤنجه و اوندان سونراکی قارانلیقدا قالمیش نقطه لره ایشیق توتماق چتین اولور. او ایللرده یاشایانلار و اولایلاری یاخیندان گؤرنلرین خاطیره لرینه باش وورماق بیر ایللیک میللی حکومتین گرچکلرینی آنلاماق آچیسیندان چوخ اؤنملی دیر. آشاغیدا گلن یازی، آذربایجان حکومتی نین گنجلر تشکیلاتیندا چالیشان و او گونلرده بیر چوخ اولایا شاهید اولان دوقتور زهتابی ایله میللی حکومت قونوسوندا اولان سؤیله شی نین بیر قیسمی دیر. سؤیله شی نین دقیق زامانی و یا یئری حاقدا بیلگی الده دئییل. بو دانیشیغین کاغاذ اوستونه یئندیرمه سینده دانیشیقلار و سؤزلر بیر امانت اولاراق قوروماغا و دانیشیلانلار ان آز دگیشیکلیکله یاییلماغا چالیشیلیب دیر. دوقتور زهتابی نین بو سؤیله شیده دئدیکلری فیرقه و حکومتین ایچیندن خبری اولان بیریسی نین آغزیندان اولدوغو اوچون چوخ اؤنم داشییر.
*1324-جی ایلده آذربایجان دموکرات فیرقه سی نئجه یاراندی؟ کیملر اونو یاراتدی و بو فیرقه نه ایشلر گؤردو؟
بو البته اولدوقجا درین، اولدوقجا دیققته لاییق بیر اجتماعی مسئله دیر. آذربدوزدور تاریخی مسئله دیر آمما هر حالدا بونون باره سینده بیر چوخلو فیکیرلر دئییبلر، مختلف فیکیرلر سؤیلویوبلر. بو چوخ قدیم حادیثه لر کیمی دئییل کی اونون باره سینده سند و مدرک اولمایا یا آز اولا. بلکه بو ائله حادیثه دیر کی چوخ یاخین زامانلاردا اولوب و او زامانلاردان روزنامه لر، مجله لر، رحمتلیک پیشه وری نین جیلیدلرجه اثرلری، 21 آذر، 12 شهریور، قیزیل صحیفه لر، اونون خاطیره لری و 400-500 صفحه لیک مقاله لری قالیر. بوتون بونلارین وجودی ایله فیرقه نین ماهیتی باره سینده ایندی بورادا دانیشماق او قدر اهمیته مالیک دئییل چونکو هئچ کیم اونو تعریف ائلییه بیلمز. و بو سوال کی فرقه نه زامان یاراندی؟ فیرقه 1324-جی ایل یاراندی. اونو یارادان اساسن رحمتلیک پیشه وری ایله حاج میرزا علی شبستری ایدی. پیشه وری نین سابقه سی حققینده دئیه بیله رم کی او خالخال-ین زئوه کندیندن اولوب و کیچیکلیکده آتاسی ایله بیرلیکده باکی-ا گئدیبلر و اورادا تحصیل آلیب و سونرا معللیم اولوب مکتبلرده و سونرا کمنیسیت حزبی نین عضوو اولوب، فعال اولوب و نهایت 1917-18 جی ایللرده ایران-دا مخصوصن جنگل حادثه سینده شیرکت ائلییب و اورادا تشکیل تاپاجاق بیر حکومتده داخلی ناظیر کیمی یا وزیر امور داخله کیمی شیرکت ائله میشدی. ولی بو حکومت باش توتمادی و او سونرا باکی-ا قاییتدی. باکی-دا اول معللیملیک ایله مشغول اولدو و سونرا 1920-جی ایلده بولشیلیک لر گلیب محمدامین رسولزاده نین یاراتدیغی میللی حکومتی آرادان آپاراندان سونرا و آذربایجان کمونیست حزبی نین مرکزینی یاراداندان سونرا بو مرکزی کمیته نین ارگانی اولان کمونیست روزنامه سینی یارادیب و 2 ایل حدودوندا اونو رهبرلیک ائلییب دیر. 23-جی ایلده بو قزئتین رهبرلیگینی بیراخیب ایران-ا گئدیب و ایران-دا کمونیستی فعالیتلر، فهله حرکاتی، کارگرلر حرکاتیندا اوللر تهران-دا و سونرالار اصفهان-دا جیددی فعالیتلر ائلییب دیر. اصفهان-داکی فعالیت زمانیندا اونو توتوب و زیندانی ائلییبلر و قصر قاجار-دا تقریبن 10 ایله قدر زیندانی اولوب و نهایت زیندانی نین سونونا 1-2 ایل قالان تبعید ائلییبلر. چونکو زینداندا ساخلاندیغی ایللرده اونون علیه ینه بیر مدرک و دلیل تاپابیلمه ییبلر کی محکوم ائله سینلر. پیشه وری بیرنئچه ایل زیندادا ایدی کی 53 نفر ارانی ایله بیرلیکده زیندانی اولورلار و زینداندا پیشه وری بونلارللا تانیش ایدیلر و یاخین ایدیلر. 53 نفرین بعضی جوانلاری او زامانا قدر کمونیست ایدیلر آمما زینداندا پیشه وری نین تاثیری آلتیندا پیشه وری نین یاخین دوستو اولدولار و عؤمورلری نین آخیرینا قدر پیشه وری ایله میللی مسئله ده همکارلیق ائله دیلر؛ او جومله دن مرحوم تقی شاهد ایدی کی تقریبن بیر نئچه آی بوندان قاباق باکی-دا وفات ائله دی. و حتی ارانی اؤزونو قاباقجا برلین-ده یازدیغی مقاله لرینده گؤرونور کی نه تکجه کمونیست ایدی بلکه میللی مسئله ده فارس شوونیسمی نین بتر طرفدارلاریندان بیریسی ایمیش. او مقاله لرده کی ایرج افشار منتشر ائلییبدی آرتیق گؤرونور؛ آمما زینداندا پیشه وری نین ارانی-ه اولان تاثیری نتیجه سینده اونون بو فیکیرلری یعنی ضدتورک یا ضدمیللی فیکیرلری چوخ دگیشمیشدی. پیشه وری 1320-جی ایلده زینداندان و تبعیددن قاییداندان آز مودت سونرا “آژیر” روزنامه سینی منتشر ائله مگه باشلاییر. اولجه زیندان خاطیره-لرینی منتشر ائلییر، آژیر روزنامه سینی هفته ده 3 دفعه منتشر ائلییر و بو روزنامه او زامانلار بوتون ایران-دا خصوصی ایله آذربایجان-دا گئنیش یاییلان روزنامه لردن بیریسی اولور. البته بونو فارسجا یازیردی. 1324-جی ایلده پیشه وری مجلیسین 14-جو دورونده تبریز-دن کاندیدا ایدی. و اورادان سئچیلمیشدی. نماینده-لرین بیرینجیلریندن بیریسی ایدی. سئچیلیب تهران-ا گئدندن سونرا مجلیس اونون نماینده لیگینی رد ائله-دی. رد اولونماق پیشه وری-ه پیس تاثیر ائله دی. البته پیشه وری-نی تانییردیلار کی بو کیم دیر. پیشه وری اوندان سونرا آژیر روزنامه سی نین منتشر ائله مگینی تهران-دا بیراخیب تبریز-ه گلدی. چوخ یاخشی یادیمدا دیر کی شهریور آیی نین 12-سینده تبریز-ده تربیت خیاوانی ایله پهلوی خیاوانی نین دؤنگه سینده ایکینجی مرتبه ده بیر اوتاق توتموشدولار؛ 3 گوشه بالاجانا بیر اوتاق. اورادا آذربایجان روزنامه سینی منتشر ائله مگه باشلادیلار. آذربایجان آنا دیلینده ایدی. بو روزنامه نین مرکزی اورا ایدی. اورادا فیرقه ی دموکرات آذربایجان-ین تشکیلینی اعلام ائله دیلر. بو فیرقه اساس اعتباری ایله حاجی میرزا علی شبستری و پیشه وری-نین وحدتی نتیجه سینده یاراندی. روسلار1320-جی ایلده ایران-ا گلندن بیر هفته سونرا حاجی میرزا علی شبستری تبریز-ده آذربایجان دیلینده آذربایجان روزنامه سینی منتشر ائله مگه باشلامیشدی. او 48 شماره منتشر اولموشدو و سونرا تهران حکومتی گلیب اونو باغلامیشدی. او دور کی پیشه وری ایله شبستری نین علاقه سی، رابطه سی مللی نقطه نظریندن درین ایدی. بونلارین وحدتی نین ایله فیرقه بو شکیلده تشکیل تاپیبدی. البته آنادیلینده کی روزنامه تمامن میللی مسئله لری منتشر ائلییردی و یازیردی. خالق دا، هامی دا باشا دوشوردو اونو. آذربایجان-ین ان یاخشی روشن فیکیرلری، آذربایجان حاقدا دوشوننلر، میللی شعورا مالیک اولانلار چوخ سرعت ایله پیشه وری نین دوره-سینه، فیرقه نین دوره سینه توپلاندیلار. اساسن بوندان قاباق دا آژیر روزنامه سی واسطه سی ایله اونلار پیشه وری نین میللی فیکیرلری ایله کاملن تانیش ایدیلار. بو آذربایجان روزنامه سی انتشاری نتیجه سینده فیرقه نین بیر ایللیک حاکمیتی نین بیرینجی یاریسیندا یقین بیلیرم کی آذربایجان-ین اصلی آذربایجانچیلاری نین اکثری فیرقه یه توپلانمیشدی. سونرا ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق بونلار داغیلدی. فیرقه بئله-لیکله تشکیل تاپدی. سونرا شهریور آیی نین 16-سیندا ملکان (ملک کندی) شهرینده حزب توده ایران-ین ولایتی کنفرانسی تشکیل تاپدی حتی احسان طبری ده مرکزی کمیته نین دستورو ایله گلمیشدی و او کنفرانسدا شیرکت ائله میشدی. بو کنفرانس آذربایجان-دا اولان حزب توده نین بوتون تشکیلاتلاری نین فیرقه یه ملحق اولماسی قراراینا گلدی. نظریمجه فیرقه نین ان اؤنملی مغلوبیت سببلریندن بیریسی بو ایدی. البته چوخ سونرالار نتیجه وئردی. هر حالدا من ده حزب توده نین بیر عضوو کیمی بو شکلده فیرقه یه ملحق اولدوم. مهر آیی نین تقریبن 17-18 لرینده ایدی، گومان ائلییرم مهر آییندا ایدی یا آبان-ین اوللرینده ایدی کی فیرقه خلق ییغینجاغینی تشکیل ائله دی. اگر سیز 12 شهریورکیتابینا باخساز خلق ییغینجاغی حاقدا یاخشی معلوماتلار وئریر. فیرقه نین مقصدی خلق ییغینجاغینی تشکیل ائله مکدن دوشونوردو کی فیرقه تشکیل تاپیب و ایندی معین شراییط وار هله ارتجاع و شوونیسم او قدر محکمله-نمه ییب نئیلییک؟! بونون اوچون دئدیگیم کیمی آذربایجان-ین هر یئریندن نماینده لر گلدی. 724 حدودوندا نفر ایدی. بوتون یئرلردن، بوتون بؤلوکلردن، بخشلردن، ایالتلردن، شهرلردن، ولایتلردن هامیسیندان، زنجان دا اونون ایچینده نماینده سئچیلیب گلمیشدیلر تبریز-ه. شیر و خورشید سالونوندا بیر نئچه گون بو کنفرانس تشکیل تاپدی. بورادا مسئله نی فیرقه بئله مطرح ائله دیکی سیز خلقین نماینده سیسیز. ایندی بیر فیرقه، آذربایجان دموکرات فیرقه سی تشکیل تاپیب. ارگانین دا اوخویورسوز و فیکیرلریندن آز-چوخ تانیشلیغیز وار. ایمکانیمیز دا وار الیمیزده. نه ایش گؤره بیله ریک، نه ائده بیله ریک آذربایجان-ین سعادت و خوشبختلیگی و میللی سعادت یولوندا نئیله مه لییک، نه ایشلر گؤره بیله ریک بیز؟ البته بورادا پیشنهادلار اولدو. مختلف نماینده لر واسیطه سی ایله. دولت تشکیل ائله مک، وزارت تشکیل ائله مک، ارتش تشکیل ائله مک، دیلی رسمی ائله مک، دانشگاه آچماق و… بوتون بونلارین هامیسی بورادا مطرح اولدو.
* فیرقه نین ایران-دان آیریلماق کیمی بیر فیکیری وار ایدی؟
من بو باره ده دئدیگیم جلسه و باشقا بیر نئچه جلسه لرده ائله همان شیر و خورشید-ده تشکیل تاپان جلسه لرده اؤز گؤزومله گؤردوم و قولاقلاریملا ائشیتدیکلریمی سیزه دئییرم. دفعه لرله او جومله دن ائله همن خلق ییغینجاغیندا پیشه وری چیخیب دانیشدی. او گونلرده تهران-دا تزه منتشر اولماغا باشلامیش “کیهان” روزنامه سی و اونون موددورو “مصباح زاده” پیشه وری-ه یازمیشدی کی آقای پیشه وری، سن خیابانی-دن ده بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن میرزا کوچیک خان، جنگل-ین رییسیندن ده بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن کلنل محمدتقی خان پیسان-دان دا بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن بؤیوک اینقیلابچی اولابیلرسن و … اگر تورک دیلین بیراخسان و فارس دیلینه کئچسن. بؤیوک آدام اولارسان. پیشه وری، کیهان-دا یازیلان مقاله و بو کیمی سؤزلرین مقابلینده، چیخیب دئدی کی من نه خیابانی اولارام، نه پسیان اولارام و نه…. اونلار بؤیوک تاریخی شخصیتلر دیلر. من نه بونلار اولماق فیکرینده یم نه ده اولابیله رم. من بیر عادی اینسانام. و اما گلدی دیل مسئله سینه؛ دیل بیزیم اساس سنگریمیز دیر. بیز بوندان ال چکسک ائله بیل یوخوق. بو، اونون آذربایجان دیلینه اولان برخوردو و مناسبتی ایدی. سونرا گئنه بوندان سونرا همن روزنامه و باشقا روزنامه لر باشلادیلار پیشه وری نین علیهینه یازماغا و اونا تجزیه طلب ایتهامی وورماغا. هئچ یادیمدان چیخماز بو جلسه لرده ده بوندان قاباق دا دفعه لرله یازمیشدیلار، پیشه وری مختلف یئرلرده او جومله دن شیر و خورشید سالونوندا دانیشارکن الی ایله هاوادا ایران-ین بوگونکو نقشه سینی چکدی و دئدیکی “قوی بیزی تجزه طلب آدلاندیرانلار قولاقلارین آچیب ائشیتسینلر بیز هر نه ایستییریک بو سیاسی سرحدلرین داخیلینده ایستییریک. بیز تجزه طلب دئییلیک. بیز آذربایجان-ی نه آییرماق ایستییریک، نه ایران-دان آیریلماق ایستییریک. قوی بونو ائشیتسینلر، بیلسینلر.” بئله لیکله گؤروروک کی پیشه وری تکجه بو حادیثه دئییل چوخلو حادیثه لرله علاقه دار گؤسته ریر کی به هیچ وجه ایران-ین تجزیه سی نین طرفداری دئییلدی. آخیرا کیمی ده بئله قالمیشدی. البته سونرالار، اونو اؤلدورندن سونرا چوخ غلام یحیی لار، بیر سیرا آلچاق-آلچاق اینسانلار باشلادیلار اونون آدینا یازدیلار کی فیرقه تجزیه طلبدی و … هامیسی بوش و یالان سؤزلر دیر. من سیزه قول وئریرم کی یوزه یوز یالان سؤزلردی. اونو آدینا اویدورما سؤزلردیلر. حتی باکی-ا گلندن سونرا ائشیتدیگیمه گؤره میرجعفر باقیروف ایله توققوشوبلار. میرجعفر باقیروف بونا دفعه لر دئییب کی سن چون ایسته مه ییبسن کی شوروی نین دالیسیجا گئده سن اورانی آییراسان اونا گؤره مغلوب اولدون. پیشه وری ده باقیروف-ا دئییب کی بیزیم مغلوبیتیمیزین سببی بو اولدو کی سیز ایله همکارلیق ائله دیک، نه اینکی اورادان آیریلمادیق.
* پیشه وری اولجه کمونیست تشکیلاتلاریندا اولموشدو.آیا آذربایجان دموکرات فیرقه-سینی تشکیل ائلیین و میللی حکومتی تشکیل ائلیین پیشه وری، طبقاتی موبارزه آپاردی یا میللی موبارزه؟
بیر گون همن بو خلق ییغینجاغیندا بیزیم گونئی منطقه سیندن یئددی نماینده سئچیلمیشدی. من ده بیری ایدیم. شیرو خورشید سالونو، لوژلارین یاخینیندا، سالوندا، صحنه یه لاب یاخین یئرده اوتورموشدوق. پیشه وری رحمتلیک دانیشیردی. پیشه وری دانیشارکن بیزیم 7 نفر گونئی منطقه سیندن سئچیلن نماینده لردن بیریسی اورادان ال قالدیردیب و پیشه وری بونا سؤز وئردی. بو دوردو گئتدی تریبونون دالیسیندان دانیشماغا باشلادی. طبقاتی و کارگری و فیلاندان دانیشدی و ایش گلدی یئتیشدی بورا کی لاهوتی نین بو شعرین اوخودو “ناظم بدان زمان که به نیروی پتک و داس/ دهقان نهد به گردن سلطان طناب سرخ”. بو شعری اوخویاندا هله ایکینجی میصرع قورتارمامیشدی کی پیشه وری الینی ووردو میزه قالخدی آیایغا دئدی کی “سوس. بیز طبقاتی موبارزه آپارمیریق. بیز میللی موبارزه آپاریریق. گئت اوتور یئرینده.” و بو حادثه لر بیر دئییل، ایکی دئییل. دفعه لرله بو حادثه لر باش وئردی. یعنی پیشه وری گؤسته ردی کی او آذربایجان دموکرات فیرقه سی نین رهبری کیمی آذربایجان خلقی نین میللی حقوقو یولوندا موبارزه آپاریر، نه اینکی طبقاتی موبارزه. بونلار اونو گؤسته ردی کی پیشه وری نین و فیرقه نین اولن طبقاتی مسئله یه موبارزه ایکینجیسی تجزیه طلب اولوب اولماماغی حاققیندا فیکیر و ایران-ین وحدتینه داییر نئجه دوشونور ایدی. بونلار بیر واقعیتلردی کی اولابیلر بیر چوخونو هئچ کیم یازماییب دیر. اولن بیلیرم کی من اؤزوم ده معین مقاله لرده یازمیشام. مندن قاباق دا آزدان چوخدان یازیلانلار اولوب دور. ولی ایستر یازیلسین، ایستر یازیلماسین من بو مسئله لری اؤز گؤزومله گؤروب اؤز قولاغیملا ائشیتمیشم. و اوندان سونرا فیرقه نین آخیرینا قدر اوزاقدان یاخیندان رحمتلیک پیشه وری ایله و اونون یاخین دوستلاری ایله مثلن فریدون ایبراهیمی ایله دوست ایدیم. من بیلیردیم اونلار نه دوشونورلر. پیشه وری به هیچ وجه کمونیستی فیکیرلری یوخ ایدی. او، آذربایجان خلقی نین سعادتی، خوشبختلیگی یولوندا، اونون آزادلیغی یولوندا چالیشیردی.