تورک کولتور تاریخی نین ان بؤیوک قایناقلاریندان بیری اولان دده قورقود حیکایه لری نین ۳-جو نوسخه‌سی قیرغیسیزتان دا تاپیلدی. تاریخی کشفه، تورکولوق پروفسور «متین اکیجی» امضا آتدی. دده قورقودون ایتن ۱۳-جو دستانینی آنلادان ۶۱ صفحه اثرین واتیکان و آلمانیادا اولان نوسخه لردن داها اسکی اولدوغو تخمین ائدیلیر. ایلک دفعه کارار قزئته سینه دانیشان پروفسور اکیجی «هیجان وئریجی اثری تورکیستان نوسخه‌سی آدییلا یایینلایاجاییق» دئدی.

تورک ادبیاتی نین ان اهمیتلی اثرلریندن بیری اولدوغو قدر تورک کولتور تاریخی نین ده ان بؤیوک قایناقلاریندان بیری قبول ائدیلن و ۱۲ حیکایه نی ایچرن دده قورقود کیتابی نین بوتون دونیادا ایکی ال یازماسی واردیر. بیری آلمانیانین درئسدئن شهرینده او بیریسی ایسه واتیکان دا اولان نوسخه لرین سایی-سی ائگه اونیوئرسیته‌سی تورک دونیاسی آراشدیرمالاری ائنستیتوسو خالق بیلیمی آنابیلیم دالی باشچی-سی اولان پروفسور دوکتور متین اکیجی نین سس گتیرن کشفی ا یله اوچ اولدولار. اکیجی، گلیشمه نی تورک دیل قورومو، بایبورت والی لییی، بایبورت اونیوئرسیته سی و بیرلشمیش میللت لر ائییتیم، بیلیم و کولتور تشکیلاتی (UNESCO) تورکییه میللی کومیسیونو ایش بیرلییی ایله حاضیرلانان «دونیا کولتور میراثی دده قورقود اولوسلار آراسی سئمپوزیومو»ندا آچیقلادی.

دده قورقود کیتابی نین ۳-جو نوسخه‌سینی اورتایا چیخاردان تورکولوق پروفسور متین اکیجی، آکادئمیک کارییئرینه دده قورقود ایله ایلگیلی یوکسک لیسانس چالیشماسی یاپاراق باشلامیش دیر.

ایتن دستان ۳-جو نوسخه ده

پروفسور دوکتور متین اکیجی، تاریخی گلیشمه نی ایلک دفعه اینتئرنئت سیته سینده پایلاشان کارارا دانیشدی. کشفین حیکایه سینی آنلادان اکیجی، ۳-جو نوسخه نین ۱۲ حیکایه (دستان) ایچرن دده قورقود کیتابی نین ۱۳-جو دستانینی دا ایچردییینی سؤیله دی.

  ائگه اونیوئرسیته سی تورک دونیاسی آراشدیرمالاری ائنستیتوسو تورک فولکلورو آنابیلیم دالی باشچی سی پروفسور دوکتور متین اکیجی، سمپوزیومدا اؤز دانیشیغیندا دده قورقودون ۳-جو نوسخه‌سینه عاید صفحه لری ده پایلاشدی.

قازاخیستانین مانقیشلاق بؤلگه سینده تورک کولتورویله ایلگیلی آراشدیرمالار آپاردیغینی سؤیله ین اکیجی، «او جغرافیادا تانیشدیغیمیز دوستلاریمیز دده قورقود نوسخه لرینین اللرینده اولدوغونو سؤیله‌دیلر. ۶۱ صفحه لیک بیر دوسیا اولاراق منه وئردیلر. بو دوسیانین ایچریسینده ۱۳-جو دده قورقود آنلاتماسی اولاراق آدلاندیردیغیمیز سالور قازانین یئددی باشلی اژدهانی اؤلدورمه سی ده واردیر. گئری قالان بؤلومو ایسه دده قورقودون سویلامالاریندان عبارت دیر» دئدی.

ان اسکی دده قورقود کیتابی اولابیلر

اکیجی، متنین ۱۴-۱۶-جو یوز ایل آراسیندان یازییا کئچیریلدییینی تخمین ائتدیک لرینی او گوندن بوگونه شخص لر الی ا یله وراثت یولویلا بوگونکو صاحب لرینه انتقال ائتدییینی سؤیله دی. دده قورقود حیکایه‌لرینین آلمانیانین درئسدئن و واتیکان دا اولان نوسخه لرینین ۱۵-جی یوز ایلده یازییا آلیندیغی بیلینیر. ۳-جو نوسخه، ۱۴-جو یوز ایلده یازیلدیغی کسینلیک قازانیرسا ان اسکی دده قورقود کیتابی اولاجاق.

پروفسور متین اکیجی، ۶۱ صفحه لیک اثری «تورکیستان نوسخه‌سی» اولاراق آدلاندیرماغی ترجیح ائتدیک لرینی بلیردرک «تورکیستان جوغرافیاسی بیزیم اوچون قدیم مدنیتیمیزین اورتایا چیخدیغی و بو جوغرافیایا گتیردیک لریمیزین داشیندیغی بیر آلان دیر. دده قورقودون دا قازاخیستان دا، آذربایجان دا و بایبورت دا مزاری وار» دئیه دانیشدی.

اکیجی متن له ایلگیلی ده بو بیلگی لری وئردی:

 سون درجه اوخوناقلی؛ نستعلیق خطی ایله یازیلمیش دیر. ایچریسینده موجود دده قورقود کیتاب-لاریندا آچیقلانمایان بعضی کلمه لری ده گؤره بیلرسینیز. تورکولوژی آلانیندا دیل، ادبیات، تاریخ و کولتور آچیسیندان سون درجه ده یرلی بیر ال یازماسی دیر. بونو تامامی یله لاتین الفباسی و گونوموز تورکجه سینه کؤچوردوکدن سونرا بیلیم، ادبیات و صنعت عالمی یله پایلاشاجاییق. اثر اولاراق دا دده قورقود تورکیستان نوسخه‌سی اولاراق یایینلایاجاییق. بایبورت دا یاپیلان سمپوزیومدا دا ۱۳-جو نوسخه اولاراق آدلاندیردیغیم متنین خلاصه سینی ده بیلدیری اولاراق سوندوم. تورک کولتورو و دده قورقود ایله ایلگی له نن بیلیم دونیاسیندا هرکس بو ۱۳-جو بویدان خبرداردیر…

موجود نوسخه لر کوپی دیرلرمی؟

کشفین تورکولوژی دونیاسیندا سس سالدیغینی سؤیله ین اکیجی، «موجود نوسخه لرین باشقا متن لردن آلینتی لانیب آلینتی لانمادیغی ۲۰۰ ایلدیر مباحثه اولونور. درئسدئن نوسخه‌سی ۱۸۱۵ ایلینده کشف ائدیلیر. او زاماندان بری دده قورقود ایله ایلگیلی مباحثه لر دوام ائدیر. بو باخیمدان ۱۳-جو بوی (تورکیستان نوسخه‌سی) تورک بیلیمینه، تاریخینه، کولتورونه چوخ اهمیتلی بیر یاردیم اولدو» دئدی.

سئمپوزیوما قاتیلان تورکولوق لار ایسه گلیشمه نین موتلو ائدیجی اولدوغونو و بیر آن اؤنجه متنین یایینلانیب تورک کولتورونه، تاریخینه و ادبیاتینا سونولماسینی گؤزله دیک لرینی ایفاده ائتدیلر.

دده قورقودون اهمیتی نه دیر؟ 

دده قورقودون تام اولاراق کیم اولدوغو مباحثه اولونسا دا اوغوز بویلارینین دستانلاشمیش حیکایه-لرینی دوزنلی بیر بیچیمده اقتباس ائدن بیر آنلاتیجی اولدوغو بیلینیر. دده قورقودون آنلاتدیغی حیکایه لر آنجاق اون بئشجی یوز ایلده یازییا کئچیریله بیلمیشدیر.

تورک ادبیاتی نین ایلک اثرلریندن اولان دده قورقود حیکایه لری، تورک بویلارینین قافقازیا و آذربایجان ماحال لارینداکی یئرلشمه، یورد قورما چالیشمالارینی و آخینلارینی قونو آلیر. اوغوز بویلارینین چئشیدلی قهرمانلیق اؤیکولری، آخینجی لارین عادت و عنعنه لری دوغال چئوره ایچینده حیکایه ائدیلیر. دده قورقود حیکایه لری بیر چوخ یئرده شعر، بیر چوخ یئرده ایسه نثر بیچیمینده یازییا کئچیریلمیشدیر. بو تای سیز ده یرده کی یازیلار اؤنجه آلمانیانین درئسدئن کیتابخاناسیندا تاپیلمیش و تورکجه یه بیرینجی دفعه کیلیسلی ریفات^۱ بیلگه  طرفیندن قازاندیریلمیشدیر. کیتابین اصلی آدی «کیتابی دده قورقود الا لسان طایفه اوغوزان»دیر. آنلامی اوغوزلارین دیلی  ایله دده قورقود کیتابی دیر. کیتاب ۱۲ دستانسی حیکایه و بیر مقدمه‌دن عبارتدیر. حیکایه لر قوزئی دوغو آنادولو دولایلارینداکی موسلمان اوغوزلارین حایاتینی آنلادیر.

تورکولوژینین ان بؤیوک آدلاریندان قبول ائدیلن پروفسور دوکتور فواد کؤپرولو، دده قورقودون تورک ادبیاتی و کولتورو اوچون اؤنمینی بئله آنلاتمیشدی:

«بوتون تورک ادبیاتینی ترزینین بیر گؤزونه دده قورقود کیتابینی دا دیگر گؤزونه قویسانیز دده قورقود آغیر گلر» سؤزلری ایله اهمیتینی آنلاماغیمیز گرکن بیر کولتور میراثیمیزدیر.»

جوما اوبوز

اویغونلاشدیران: میلاد بالسینی

قایناق: KARAR.COM

[۱] Kilisli Rifat Bilge