یازی:
گونئی آزربایجاندا میلی موجادیله و دئموکراسی موجادیله‌سی – سون بؤلوم
دئموکراسیده، ترسی اثباتلانمادیغی مودتجه فردلرین سوچسوزلوغو اصلدیر. بیر حقیقی و یا حقوقی فردین سوچلو اولماسی ایسه آنجاق کئچرلی دلیللرله و صلاحیتلی مرجع‌لر طرفیندن اثباتلانا بیلر. هئچ کیمسه اؤز باشینا بیر حقیقی یاخود حقوقی فردی سوچلو سایا بیلمز و داها دا اؤنملیسی اونو هر هانسی بیر یوللا جزالاندیرماغا چالیشا بیلمز. بو داورانیش دئموکراسیلرده اصلا قبول ائدیله بیلمز. سوچو اثباتلانمایان بیر فرد یاخود قورومون باشدا سایغینلیق و اونورو اولماق اوزره بوتون حاقلاری قورونور. سوچلو اولان بیرینین بئله بللی حاقلاری وار و اونلار دا موطلق قورونمالیدیر. باشقاسینین حقوقونو پوزماق سوچدور.
کئچن بؤلومده گونئی آزربایجاندا میلی موجادیله ایله یاناشی دئموکراسی موجادیله‌سینین اؤنمی و گرکلیلیگیندن دانیشدیق. وورغولادیق کی تاریخی زمینه و بؤلگه‌میزین گئرچکلرینی نظره آلاراق دئموکراسی موجادیله‌سینین دالی آتیلماسی، دیکتاتورلوق کور دؤنگوسونون دوام ائدجگی آنلامینا گله‌جکدیر.
وورغولادیق کی گونئی آزربایجان و ایراندا دؤولتلر دیکتاتور طبیعتلرینین گرگینجه اؤز وظیفه‌لرینی یئرینه گتیرمه‌دیلکری اوچون توپلومو دئموکراتیکلیشدیرمک گؤروی آیدینلار و میلی قورولوشلارین اوزرینه دوشمکده‌دیر و وورغولادیق کی دئموکراتیکلشمک اوزون و چتین بیر سورجدیر کی آنجاق معارفلنمک و تمرینله توپلومدا حیاتا کئچر.
—
سیاست بیلیمینده دئموکراسیدن دانیشاندا «کلاسیک دئموکراسی»، «لیبئرال دئموکراسی» و «سوسیال دئموکراسی» کیمی تانیملاردان سؤز ائدیلیر. اما تملده دئموکراسی چوخلوغون فیکرینین حاکم اولماسی، یالنیز عینی زاماندا آزلیغین حاقینین قورونماسیدیر.
خوش گؤرو یاخود تولئرانتلیق، بوتون فیکیرلرین وار اولا بیلدیگی بیر رقابت اورتامی و سیاسی ائشیدلیگه دایانان سئچکی سیستمی دئموکراسینین تمل اؤزللیکلریدیر.
دئموکراتیک بیر سیستمده هرکس قانونلار قارشیسیندا برابردیر و کیمسه قانوندان استثنا دئییل. یؤنتیمده اولان اینسانلارین هئچ بیر آیریجالیغی و ایمتیازی یوخدور و اونلار دا سیرادان بیر وطنداشین حاقلارینا و وظیفه‌لرینه صاحبدیرلر.
دئموکراسیده، ترسی اثباتلانمادیغی مودتجه فردلرین سوچسوزلوغو اصلدیر. بیر حقیقی و یا حقوقی فردین سوچلو اولماسی ایسه آنجاق کئچرلی دلیللرله و صلاحیتلی مرجع‌لر طرفیندن اثباتلانا بیلر. هئچ کیمسه اؤز باشینا بیر حقیقی یاخود حقوقی فردی سوچلو سایا بیلمز و داها دا اؤنملیسی اونو هر هانسی بیر یوللا جزالاندیرماغا چالیشا بیلمز. بو داورانیش دئموکراسیلرده اصلا قبول ائدیله بیلمز. سوچو اثباتلانمایان بیر فرد یاخود قورومون باشدا سایغینلیق و اونورو اولماق اوزره بوتون حاقلاری قورونور. سوچلو اولان بیرینین بئله بللی حاقلاری وار و اونلار دا موطلق قورونمالیدیر. باشقاسینین حقوقونو پوزماق سوچدور.
دئموکراسینین باشقا بیر واز کئچیلمز اصلی دوشونجه و سؤز آزادلیغیدیر. دوشونجه و سؤز آزادلیغی اصلا محدود ائدیله بیلمز و هئچ کیمسه دوشونجه‌سی و او دوشونجه‌نی سسلندیرمکدن دولایی سوچلانا بیلمز.
دئموکراسیده هر کسیم و صینیف اؤزونه خاص حقوقا مالیکدیر. آزلیقلار، اوشاقلار، قادینلار، ایشچیلر، معلملر، اکینچیلر، اینجه صنعت خادیملری و باشقا بوتون صینیفلرین اؤزلرینه مخصوص حقوقلاری وار و بو حقوقلاری مدافعه ائتمک اوچون تشکوللنمک اونلارین ان تمل و واز کئچیلمز حاقیدیر.
دئموکراسیده گوج ساده‌جه یؤنتیمین کنترولوندا و فردلر بیر بیرینه زور تطبیق ائده بیلمز. یؤنتیمین الینده اولان گوج ایسه توپلوم طرفیندن کنترول ائدیلمکده و سئچکی ایله ال دگیشدیرمکده‌دیر. گوج هئچ بیر شکیلده سونسوزا دک بیر فرد یا کسیمین الینده قالا بیلمز و موطلق ال دگیشدیرمه‌لیدیر، یوخسا او گوج فیساد قایناغینا دؤنر. اونون اوچون ده سئچمک حاقی سینیرسیز یالنیز سئچیلمک حاقی سینیرلیدیر. یعنی بیر نفر یاشادیغی سوره‌جه بوتون سئچکیلرده یالنیز بیر سس وئره بیلر آما بیر نفر عینی گؤروه مثال اوچون ان چوخ اوچ دفعه سئچیله بیلر. سونسوز سئچیلمک حاقی دئموکراسینین روحونا ضیددیر.
البته کی بو پرنسیپلر کاغاذ اوستون‌ده چوخ گؤزلدیر و قولاغا خوش گلیر. آما عملده بونلاری ایجرا ائتمک او قدر ده راحت دئییل. بو سیستمی یئرینه اوتوردوب قوصورسوز اویغولاماق، حقیقتا بؤیوک امک و فداکارلیق طلب ائد‌ن بیر ایشدیر.
داها اؤنجه ده وورغولادیغیمیز کیمی، نه یازیق کی اورتا دوغونون باشقا اؤلکه‌لری کیمی گونئی آزربایجاندا دا دئموکراسی سونتی یوخدور. گونئی آزربایجان تورکلری یوز ایلد‌ن بری بو یولدا موباریزه ائتسه‌‌لر ده و «مشروطیت اینقیلابی» کیمی شانلی تاریخ صحیفه‌لری یازسالار دا نه یازیق کی هر زامان سونوندا گئریچی، ایستیبدادچی و فاشیستنی گوجلر غالیب گلمیش‌دیر.
بو مساله‌نین کؤکلرینی ساده‌جه دئموکراتیک گوجلر و فاشیست گوجلرین آراسینداکی گوج معادیله‌لرینده و خاریجی گوجلرین موداخیله‌سینده آراماق قطعا یانلیش اولار. بیزیم کولتورل آلت یاپیمیزین دا بو اولایدا اؤنملی پایی وار. بو گرچکدن قاچمامالیییق کی هر زامان ارتیجاعچیلیق، ایستیبدادچیلیق، فاشیزم و پوپولیزم یاخود عوام‌فریبلیک بیزیم توپلومدا اؤزونه یئر آچا بیلیبدیر و توپلومدا آچدیغی آیاق یئری ایله دئموکراتیک گوجلره غالیب گلیبدیر. بونا اینانمالیییق کی اؤزوموزون ضعیف طرفلریمیزی تنقید ائتمه‌سک دوغرو یولو تاپا بیلمه‌یه‌جییک.
گونئی آزربایجان توپلوموندا آنتی دئموکراتیک گوجلرین اؤزونه میدان آچا بیلمه‌سی خالقدان داها چوخ آیدینلارین بیر قوصورودور. آیدین خالقا اؤنجول اولمالی، خالقین یئنی دونیا ایله ارتباطینی ساغلامالی و مودرن دوشونجه‌لری خالقا داشیمالیدیر. آیدین یانلیش یولا گئدرسه خالقین گؤره بیله‌جگی بیر ایش یوخدور.
مثال اوچون ایران ایسلام اینقیلابیندا خمینی سؤز آزادلیغیندان و برابر حقوقدان دانیشیردی، بیر حالداکی کئچمیشده دئموکراتیک دگرلره اؤزللیکله ده قادینلارین حاقلارینا قارشی آچیق شکیلده چیخیشلاری اولموشدو. او عینی زاماندا آچیق شکیلده «فقیه ولایتی»ندن دانیشیردی. فقیه ولایتی آدیندان دا بللی اولدوغو کیمی ایچینده کسکین بیر دیکتاتورلوق آنلاییشی باریندیریر و آیدینجا بوتون توپلومون موقددراتینی بیر نفرین ایراده‌سینه باغلاییر. ولایت کلمه‌سینین آنلامی ذاتاً سون درجه آچیق و نئتدیر. اسلامی فقه‌ه گؤره صغیرین و عقلدان یوخسون کیمسه‌نین ولی‌سی اولار. بو آنلاییش توپلومو صغیر یاخود عقلدان یوخسون ساییر.
بو آنلاییشین قارشیسیندا ایسه آیت الله شریعتمداری خمینی‌دن داها یوکسک روتبه‌لی بیر دین خادیمی اولاراق، فقیه ولایتی نین توپلوم و اینسانین آزادلیغینا و حتی دینه ضد اولدوغونو دئییردی.
نه یازیق کی هم تورک هم فارس آیدینلاری چوخونلوقلا خمینی نین آرخاسیندا دوردولار. چوخ ماراقلیدیر کی سول قوه‌لر بئله خمینی نین آرخاسیندا دوردولار. اونلار شریعتمداری نین لیبئرال، خمینی نین ایسه دئوریمجی اولدوغونا اینانیردیلار. تاریخ گؤستردی کی نه قدر یانیلیردیلار! بو اولایدا آیدینلارین هئچ می قباحتی یوخدور؟ البته کی وار!
آشاغی یوخاری عئینی اولایلار مشروطیتده، خیابانی حرکتینده و میلی حؤکومت زامانیندا دا یاشاندی. ینه سؤزده آیدینلارین و توپلومون اؤنملی بیر کسیمی استیبدادچیلارین یانیندا دوردو. سونوج ایسه اورتادا؛ گونئی آزربایجان قارانلیغا بوغولموش، طبیعتینه و تاریخی بینالارینا بئله رحم ائدیلمه‌ین بیر مستملکه‌یه چئوریلمیشدیر.
بحث ائتدیگیمیز کیمی نه یازیق کی اورتا دوغو و ایرانین خسته سیاسی ذهنیتی گونئی آزربایجانی دا جدی آنلامدا ائتکیله‌ییبدیر. گونئی آزربایجاندا حقوق و قانون موجادیله‌سی هر زامان وار اولسا دا و میلتیمیز بو یولدا آغیر بدللر اؤده سه ده نه یازیق کی هر زامان ایستیبدادچیلار، دئموکراسی دوشمنلری و پوپولیستلر غالیب گلیبلر.
بو مسئله تاریخیمیزین دانیلماز بیر آجی گئرچگیدیر. بیز بو آجی گئرچگه بیر چاره قیلمالیییق، یوخسا استیبدادین باطیل دؤورو، یا خود کور دؤنگوسو دوام ائد‌جکدیر.
وورغولادیغیمیز کیمی هئچ بیر توپلوم بیر گونده دئموکراسی آنلاییشی قازانا بیلمز. دئموکراسی آنلاییشی تمرینله و اوزون سوره‌لی چابا ایله اولا بیلر.
بیز گونئی آزربایجان تورکلری اولاراق اگر استیبداد کور دؤنگوسوندن چیخماق ایسته‌ییریک‌سه داها ایندیدن دئموکراسینی تمرین ائتمگه باشلامالیییق. بو قونودا ان باشدا آیدینلار، توپلومون قناعت اؤندرلری و قورولوشلاریمیزا وظیفه دوشمکده‌دیر. بو چتین و بؤیوک فداکارلیق ایسته‌ین بیر وظیفه‌دیر. آیدینلاریمیز، قناعت اؤندرلریمیز و قورولوشلاریمیز بو قونودا توپلوما اؤرنک اولمالیدیرلار.
سیاست آلانینداکی دئموکراسی تمرینی نین بیریجی آددیمی موخالیف نظرلره تحمل ائتمک، موخالیف نظره سایغی گؤسترمک و اونو یوخ ائتمگه چالیشماماقدیر. دئموکراتیک بیر توپلوم چوخ سسلی اولمالیدیر. دئموکراتیک توپلومدا گؤروش فرقلری طبیعی قارشیلانمالی و هانسی دوشونجه‌نین غالیب گله‌جگی توپلومون سسینه و نظرنیه بوراخیلمالیدیر. دئموکراتیک اولمایان و سیاسی اخلاقا سیغمایان یوللارلا موخالیف سسی سوسدورماغا چالیشماق دئموکراسی آنلاییشینا تامامی ایله ضد اولوب، دیکتاتورلوغون عئینی‌سیدیر.
دئموکراسیده هر بیر حقیقی یاخود حقوقی فرد سوچسوز قبول ائدیلیر و صلاحیتلی بیر مرجع‌ده اثباتلانمادیغی مدتجه و یا آیدین و کسین اثباتلار اورتادا اولمادیغی سوره‌جه کیمسه باشقاسینی سوچلایا بیلمز. عینی شکیلده بیریسینین سوچو اثباتلانسا دا اونون جزاسینین نه اولاجاغی و او جزانین نئجه اویغولاناجاغی آنجاق صلاحیتلی مرجع‌لر طرفیندن قرارلاشدیریلا بیلر. صلاحیتلی مرجع‌لری ایسه دئموکراتیک قانونلار تعین ائدر.
دئموکراتیک بیر توپلومدا یئتکی و گوجون هامیسی بیر حقیقی یاخود حقوقی فردین الینده توپلانماز. یئتکی و گوج فرقلی مرجع‌لر آراسیندا بؤلوشولمه‌لیدیر. عئینی شکیلده یئتکی و گوج سئچکی یولو ایله ال دگیشدیرمه‌لیدیر. یئتکی و گوجون قالیجی شکیلده بیر یئره توپلانماسی مطلق فیسادا ندن اولاجاقدیر.
دئموکراتیک توپلومدا اینسان و اونون حاقلاری تملدیر. یاشاماق حاقی، سایغین یاشام حاقی، دوشونجه و سؤز آزادلیغی حاقی، آزاد سئچمه و سئچیلمه حاقی، تشکولنمک و تنقید حاقی و باشقا دونیا استانداردلارینا اویغون حاقلار دئموکراتیک توپلومدا واز کئچیلمزدیر.
دئموکراسیلرده هئچ زاد مطلق و قوتسال دئییل و هئر شئی تنقید ائدیله بیلر. تک سینیرلاما باشقالارینین حاقلارینا و حدودلارینا توخونماماقدیر. آزادلیغین حدی باشقاسی نین حاققینین سینیرینا قدردیر.
سون اولاراق بیر داها وورغولامالیییق کی ایندیدن دموکراتیک دگرلره صاحب چیخماساق و اونلاری تمرین ائتمه‌سک، ۴۰ ایل اؤنجه‌سی کیمی، ساده‌جه بیر دیکتاتورون یئرینه باشقاسی گله‌جک و عملده بیر شئی دگیشمه‌یه‌جک.
گونئی آزربایجاندا میللی موجادیله و دئموکراسی موجادیله‌سی-بیرینجی بؤلوم
