یازی:
یئنی گاموح باشقانی، دکتر لطیف حسنی نین، “پبش نویس قانون اساسی ایران فدرال” حاقدا باخیش لاری
اؤنجه لیکله، امه یی کئچن بوتون دوستلارا و هابئله تبریز آراشدیرمالاری مرکزینین مسئولارینا اؤز نؤوبه مده تشککور ائدیرم. اینانیرام کی، بو سایاقدا اولان یاپیجی ایشلر و اونون اطرافیندا اولان موباحیثه لر گلجک اوچون چوخ دیرلی حاضیرلیق دیر. بو اوزدن، اؤنریلن آنایاسا حاقدا اولان باخیشیمی قیسا اولاراق پایلاشماق ایسته ییرم.
فدرال سیستملر دونیانین مختلیف اؤلکه لرینده اونلارین تاریخی،فرهنگی و سوسیال اوزللیکلرینه گوره فرقلی دیر. آنجاق دونیانین بوتون فدرال دولت لری “کامرون”-و چیخماق شرطی ایله ایکی مجلسلی دی. اصلا ایکی مجلسلی سیستم فدرال دولتلرین اوزللیک لری دی. اورنک اولاراق آمریکادا نماینده لر مجلسی و سنا، سوئیس ده میللی شورا و دولتلر شوراسی ، شوروی ده شورای اتحاد و شورای مللیت ها، هند ده لوک-سابا و راجیا-سابا و ساییر. ایکینجی مجلسلر اساسا فدرال دولت لرین عضولرینین نماینده لری دیر. بو دؤولتلرین بؤیوکلویوندن و کیچیکلیییندن، اقتصادی گوجوندن آسیلی اولمایاراق برابر سایدا اساسا هر ایالت دن ایکی نماینده سئچیلیب سوزو گئدن مجلیسه گوندریلیر. بو مجلیسدیر کی، مرکزی دولتین قارشیسیندا ایالت دولتلرین باغیمسیزلیغینی قورویور و کیچیک ایالتلرین مرکزی فدرال دولتین سیاسی تصمیم لرینین توتولماسیندا ایشتیراک ائتمیه شرایط یارادیر. مثلا ساییسی اوچ یوز مین اولان آلاسکا ایالتی، ساییسی اییرمی میلیون اولان کالیفورنیا ایالتی ایله برابر گوجه مالیک دی. محض بونونلا آمریکا ایالتلری آراسیندا سیاسی و اچتمایی برابرلیک یارانیر. بیرده بونلارین وتو حقوقونا مالیک اولمالاری کیچیک ایالتلری بویوک ایالتلر و مرکزی دولت قارشیسیندا قورویور. سوئیس کیمی اولکه ده شورای دولتها کی کیچیک ایالت لرین نماینده لری دیر شورای میللی نین قارشیسندا وتو و حتی آیریلماق حقوقونا صاحیب دیر. نئجه کی “ژورا” ایالتی اوزونه عایید اولان کانتونونون ایچینده رفرامدوم یولویلا آیریلدی. بو حاق یازیلی اولاراق شوروی و ائشیتدیمه گوره آمریکادا دا واردیر. هرحالدا هر بیر فدرال دولتده بو ایکینجی مجلیس نظرده توتولوب و ان چوخ گوجه مالیک دیر. بو مجلیسن گوجوندن دیر کی بو گون فدرال سیستملی دولتلرده “چئکلر و بالنس لار” سیستمی یارادیر و دولتین استبدادی محیطه جایماسینین قارشیسنی آلیر. باشقا سوزله دئسک، مرکزی فدرال دولتی جیلولاییر. بو اولمادیغی حالدا دولتین مستبدلشمه سینین قارشیسنینین آلینماسینا هئچ بیر قارانتی یوخدور.
دولاییسیلا بونو سوروشماق ایستردیم کی، اؤنریلن آنایاسادا نییه ایکینجی مجلیس نطرده توتولماییب؟! یاخود بئله ده سوروشماق دا اولار کی، بو آنایاسادا هانسی مئکانیزم ایله یارانا بیله جک دیکتاتورلوغون قارشیسینی آلماق اؤنگؤرولموشدور. دئمه یه گرک یوخ کی، بو مملکتین/ ایرانین ان بؤیوک اوزللییی دیکتاتور بسله مکدیر. ان باشدا بو اؤزللیگه قارشی قویا بیلمه ین آنایاسالار، بو اؤلکه ده ۲۱ – جی یوزایللیکده چوخ یوبانمیش دموکراتیک حاکمییتی یادادا بیلمز. اینسان حاقلارینا عایید اولان ماده لرنه قدرده اؤنملی و لازیم ساییلسا دا، آنجاق یئترلی دئییل. اگر بیر قانونون قووه یه مینمه سینه ضمانت یوخدورسا بیر کؤپوک قدر دیری یوخدور. بو اوزدن، منیم فیکیریمجه، دونیانین بوتون فدراللاری کیمی، ایران دا ایکی مجلیسلی اولمالیدیر بیرینجی مجلیس، فدرال ایالتلردن آسیلی اولمایاراق اولکه اهالیسینیدن یارادیلمالیدیر مثلا نمایندلر/تمثیلچی لر مجلیسی یاخود هر آد اولور اولسون. ایکینجی سی، مجلس دول کی، هر ایالتدن ایکی نماینده. بو۲- جی مجلس سوئیس کیمی وتو حاققینا مالیک اولمالیدی.
دیگر اؤنملی مؤوضوع رسمی دیل/دیللر دی. منجه، دولتین رسمی دیللری، اولکه نی تشکیل ائدن ایالتلرین دیللری اولمالیدی. هر ایکی مجلیسین قرارلاری بوتون دیللرده یازیلمالیدی. اوکی قالدی هر ایکی مجلیسده ایشله دیلن دیل هله لیک و باشلانیش اولاراق، فارس دیلی اولمالیدیر. نییه کی بوتون اولکه میللتلرینین باشادوشدویو دیلدیر.
اؤلکه نین رسمی آدینا گلدیکده، اونون گرچک فدرال اولماسینی داشیمالیدیر اورنک اولاراق ” ایالت متحده آمریکا”،” اتحاد جماهیر شوروی”،”امارات متحده عربی”. ایران اوچون، کئچمیشده اولدوغو کیمی، “ممالک محروسه ایران” یاخشی آلترناتیو اولا بیلر.
بونا دا ایشاره ائله مکده فایدا وار کی، بو فئدرال دولتین قوروجولار هیاتی، فدرال دولتی بیر موقاویله اساسیندا و بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی و آوروپا بیرلیی تشکیلاتی نین نماینده لری قارشیسندا یارادیلمالیدیر کی، کی سونرالار مرکزی دولت طرفیندن دببه لنمه سین. دببه لندییی تقدیرده ، یارانان ایختیلاف و قارشی دورمانین مسئولیت و جوابده لیگی مرکزی دؤولتله اولمالی. باشقا سوزله داخیلی پروبلمیم دئییب توره تدیی جنایت لر قارشیسندا راحاتجاسینا اوزونو قورتارمامالیدی.
سوزون سونو، فدرالیزم حاققیندا چوخلی آراشدیریلمالار گئتمه لیدی. آنجاق اؤلکه نی تمثیل ائدن سراسری پارتیالار هله لیک میللی آزینلیقلارا بئله بیر حاققی تانینماسیندان بویون قاچیریرلار. داها یاخشی اولار کی، تورک میللتینین حقوقوایله یاناشی باشقا میللی آزینلیقلارین حقوقونو قوروماق اوچون، هر هانسی بیر آنایاسا حاضیلاماسیندا، اونلارین دا ایشتیراکی اولسون. شوبهه سیز فارس/سراسری پارتیلر و آیدینلارینین قاتیلیمی بو ایشی چوخ باشاریلی قیلاجاقدیر. البته وورغولامالیام کی، بوردا گئدن سؤزلر سادجه فئدرال آلتئرناتیوی باره ده دیر. عینی حالدا بیزیم ایراده میزدن آسیلی اولمایان دوروملارا دا حاضیرلانماق لازیم.
دکتر لطیف (آراز) حسنی
رجایی شهر زیندانی/ دی ۱۳۹۷- دئکابر ۲۰۱۸
انتشار پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری فدرال ایران پیشنهاد انستیتو تبریز-فایل PDF
