لئو تولوستوی؛دؤيوش و باريش- شهریار گلوانی
اوشاقليق ایللریمده تبریزخیاوانیندا اؤلان دده بابا ائویمیزی، سهو ائتمه‌سم جناب قنبرزاده آدیندا بیر معللیم‌ه ایجاره وئرمیشدیک. اؤ ائوی بؤشاداندان سؤنرا تؤکولوب قالان وسایلین ایچینده ایکی قالین کیتابدا واریدی: تولستویون « دؤیوش و باریش»ی و ویکتورهؤگؤنون « سئفیللر» کیتابی. رومانلاري اؤخودوغوم زامان نئچه ياشيندا اؤلدوغومو خاطيرلاميرام آما ايندي ايللر سونرا، سانکي کیتابی ايلک دفعه‌دی اوخويورام. ايلک قارشيلاشما، ايلک هيجان قوجاقلاياراق اوخومانين آيري بير دادي اولدوغونو دا گؤرورم.
لئو تولستوي دؤيوش و باريشي يازديغي زامان 37 ياشيندايدي. کیتابی یازمادان اؤن ايل قاباق ، 1854-56 ايللري آراسيندا، کريمه‌ده دؤيوشمه‌سی، اؤنا دؤيوش باره‌سینده گئرچک معلومات وئرميشدي. آما تولستوي کیتابیندا ،آلتميش ايل قاباق ياشانان، یعنی اؤنون دؤغولمامیشیندان اؤتوز ايل قاباق سونا چاتان ناپلئون دؤيوشونی وصف ائتمه‌یه چالیشیب؛ تولستویون دئديگينه گؤره، بونون سببي بير آز اؤز خانواده‌سینین کئچميشيني آراشديرماق، بير آز دا روسييه‌نين ياخين تاريخينه نظرسالماق‌ايدي. تولستوی « بابالاريميزين گونلري » دئديگي بير دؤورو، مکتوب، گونده‌ليک و خاطيره‌لر آرخاسيندا آراشديردي و يازدي. ايللرجه سوره‌ن تاريخ آراشديرمالارينا سؤيکن‌‌سه‌ده، دؤيوش و باريشدا حسّ ائديلمز، گئرچکده اوخوجونون حسّ ائتديگي ياشانميشليق دويغوسودور. بؤيوک احتيماللا اوشاقليغيندا بؤيوکلردن دينله‌ديگي ناپلئون دؤيوشلريني ذهنينده يئنيدن جانلانديريب، حاضيرلاييبدي. آناسيني ايکي، آتاسيني دوققوز ياشيندا الدن‌وئرميش بير اوشاق اؤلاراق، آنا و آتاسينا ياخينلاشماق، ياخين کئچميشينی آنلاماغا چاليشماسي و تانييا بيلمه‌‌سی‌‌نه‌ده سبب‌اؤلاراق گؤروله بيلیر؛ آيريجا عاييله‌سييله عئيني ياشلاردا اينسانلارين حياتلارينا نئجه معنا وئرديکلريني، يئني روسييه‌نين نئجه مئيدانا گلمه‌يه باشلاديغيني (يا دا نئجه مئيدانا گلمه‌سي لازيم اولدوغونو)، بو روماندا يازاراق اؤز فلسفه‌سيني‌ده قوردو. اؤزونو آنلاماق اوچون بو حاضيرلاما ضروری‌ایدی.
ايليادلاموقاييسه
اینسانلار، ادبيات تاريخ‌لريني، دؤيوش باره‌سینده يازيلميش بؤیوک بير اثرله باشلیرلار. هؤمرین ايليادي چاغلار بؤيو هر دؤورون يازيچيسينا ده‌ریندن تاثير ائتميش اؤلان بير داستاندير. تولستوي‌دا همین بو مشهور حکایه‌یه چوخ دفعه‌لر گؤندرمه‌لر (ارجاعات)ائدیب، بونا گؤره، بو ايکي بؤیوک اثرين ايلک دقّت‌چکن شئي‌لرينین باشيندا، دؤيوشه باخيشلارينداکي بنزرليک‌لر و فرقليليک‌لردی. تولستوي‌دا گؤندرمه‌‌لري مشخّص ائتمک اوچون رومانینین ايلک صحيفه‌لرينده گؤزل النين کاراکتريني اورتايا گتیریر. ايلک گؤزه‌ل بخش‌لردن بيري النينه عاييددير، نئجه بير قادين اولدوغو تام باشا دوشولمه‌سه‌‌‌ده، اثرين ان گؤزه‌ل گنج قادينلاريندان بيريدير.
ايلياددا قادينلار و اونلارين اطرافيندا پروسسده اؤلان ائو حياتي، باريشی گؤستریر. هکتور تکلیگینده آرواد- اوشاغينا دؤنمک ايستیر، اونو سئوديکلريندن اوزاق سالان دؤيوشه زامان زامان لعنت‌ائدیر. ووروشماغا دؤنمه‌دن قاباق ائوه گلديگينده، آناسي و آرواديندان اؤردوسونون باشاریلی اولماسي اوچون دوعا ائتمه‌لريني ايستیر. هکتور دؤيوشرکن‌ده آرواديني خاطيرلايار، آتلاريني سوررکن، آتلارا خاطيرلادار گؤزه‌ل آرواديني، اونلارا نئجه ياخشي باخديغيني، نئجه يئم وئريب اونلاري تومارلادیغینی یاداسالیر، آتلار‌دا سانکي بو گؤزه‌ل سؤزلرله خاطيرلايارلار آندروماکه‌ني و داها جانلي قاچارلار. دؤيوش و باريشين قادينلاري آندروماکه کيمي دئييلديرلر. دؤيوشده، ايليادداکي کيمي لعنتله‌نن بير باش بلاسي ده‌ييل. شاهزاده آندره دؤيوشه بير آز دا آروادي‌نين سس-کويوندن، اطرافیندا اؤلان سوسيه‌تيک آداملارین بوش یئرینه دئدي-قودولاريندان، سطحي علاقه‌لردن خيلاص اولماق اوچون گئتمک ايستر. « بير کيشي آنجاق دؤيوش مئيدانيندا بير کيشي کيمي داورانار، ديگر زامانلاردا حدديندن آرتيق قادينا خاصلاشميش بير دونيا ايچينده حبس‌اؤلور.» هکتورون حسرت چکدیگی قادينلارين يانينداکي باريش، شاهزاده آندره‌نين قادينلارلا دؤيوشمه‌سی، اؤردو ايچينده دؤيوشمک شکلينه چئوریلیر. شاهزاده آندره دوستو پييه‌ره ” اصلا، اصلا ائولنمه دوستوم ” دئديکدن سونرا بونو بئله سببلنديریر: « بوناپارتی دئييرسن، آما بوناپارت چاليشديغي، آدديم-آدديم هدفينه گئتديگي زامان، آزاد ایدي. هدفيندن باشقا بير شئي‌اي يوخ ايدي، ائله اؤنا گؤره‌ده موفّقيّت‌لي اؤلدو. آما اؤزونو بير قادينا باغلادينمي، چارمیخا وورولموش بير عؤمور محکومو کيمي بوتون آزادليغيني ايتيررسن، هر شئي، اوميديندن، گوجوندن نه قالميشسا هاميسي، سنه يوک اؤلماقدان، آجي وئرمکدن باشقا بير شئي‌ه ياراماز. تالار دئدي-قودولاري، باللار، نوماييش؛ ايندی ايچيندن چيخا بيلمه‌ديگيم قيسيردؤنگو. من ايندي دؤيوشه گئديرم. ايندييه قدر چيخميش ان بؤيوک دؤيوشه گئديرم.» باشقا بير فصل‌ده، شاهزاده آندره‌نين آتاسي‌دا دؤيوشمه‌نين قادي‌نين يانيندا اوتورماقدان ياخشي اولدوغونو ديله گتيریر. ايليادين قادينلاري سيغينيلاجاق قادينلارکن، دؤيوش و باريشين قادينلاري قاچيلان قادينلاردير. يانلاريندا دينجليک و باريش اؤلان قادينلار ده‌ييل. بو وضعيتده طبيعي اولاراق دؤيوش لعنتله‌نمز، کيشيليگين گه‌ره‌یي اولاراق گؤرولر. تولستوي دؤيوش ميدانيني توصیف ائدرکن قدرچي داورانماز، بوتون روماندا منعکس اولونان حقيقتي، خوصوصيله دؤيوش صحنه‌لرينده اوخوجوسونو چارپاجاق درجه‌ده گوجلندیریر. حياتين بوتون تصادوفلري، نامعلوملوقلاري، حياتين اؤزونده اولدوغو کيمي قرارسيزليقلارلا دولو، شانسا بوراخيلميش ياشانير. بو روماندا ان دقّت چکن و بلکه ده ان چاشديران شئي‌لرين باشيندا، دؤيوشده قازانيلان بعضي ظفرلرين تصادوفي قازانيلميش اولمالاريدی.
مدني ايشغال
دؤيوش و باريش، فرانسيزجا ديالوقلارلا باشلار. سانکي فرانسيز اؤردوسو روسييه‌نی ايشغاليندان چوخ داها قاباقلار مدني ايشغال ائتمه‌یه باشلاميشديرلر. رؤمانين قهرمانلاري – بيريندن سونرا – سؤيلو يا زنگينلردن مئيدانا گه‌لر. درحال هاميسي اؤز مدنيتيندن اوزاق، نوماييش اوچون فرانسيزجا يازان و دانيشان، غربليلشمه هوسليسي اينسانلاردير. رؤمانين گيريشينده کي حيصه بو باخيمدان چوخ اهميتليدير، غرب پرستيشکاري یاشلی آداملار فرانسيزجا دانيشار، حتّی ناپلئونی تعريفله‌يه‌ر، اؤلکه‌نين ايچينده اولدوغو وضعيتدن آز قالا کيمسه‌نين خبري يوخدور، دؤيوش ائشيگينده‌کي روسييه‌نين سؤيلو بخشی حياتين گئرچکلريندن چوخ اوزاقدا، گونده‌ليک دئدي-قودولار و فردي چيخارلار آرخاسيندا صحبت ائدرلر. ناپلئونا داير ذهن‌لر قاريشيقدير، بعضيلري کومانديرليگيني تعريفله‌يه‌رکن ديگرلري بير گروهبانین امپراطورلوغا يوکسلميش اولماسيني ياديرغايار. بو صؤحبتلرده گئرچک معلومات يوخدور. حتّی گئرچک ياشانميشليق بئله يوخدور، ايضاح ائديلنلرين بؤيوک اکثريتي قولاقدان دویما دئدي-قودولاردير.البته بونلارين آراسيندا ده‌یه‌رلی بير نئچه آدام دا وار. لاکین شاهزاده آندره بو بوش و سطحي دانيشمالاردان سيخيلديغيني چوخ گؤزه‌ل شیکلیده بیان ائدر. ايره‌ليله‌ين بؤلوم‌لرده نيکولاي روستوو غربليلشمه طرفداري بير دوروش سرگيلر: اکينچيليکده آوروپانين ايستيفاده ائتديگي تکنيکلر يئرينه عنعنه‌وي روس کندليسي‌نين اردملريندن فايدالانماغي سئچر.
بوتون رومان بويونجا چوخ آز حيصه ده آدي چکيلن، بونا باخماياراق دؤيوش و باريشين ان اهميتلي کاراکترلريندن بيري پلاتون کاراتف آديندا بير کندليدير. پلاتون ادبيات تاريخينده‌ده سيخ نمونه وئريلن اهميتلي بير کاراکتر اولاراق گؤرولر. آديني آلديغي فيلوسوف ( افلاطون) کيمي، اردم صاحیبي، درين بير شخصيتدير. تولستوي و داستاويوسکي نين آز هاراداسا هر رومانيندا سيراوي روس کندليسي نين ارده‌مي بير کاراکتر اوزريندن گؤستريلیر. هر ايکي يازار اؤز مدنيتيني ازن و يوخ سايان رهبرليکلره قارشي دورما دوروشلارييلا( مؤضعلریله) بيلينیرلر. تولستوي، دؤيوش و باريشدا فرانسيزلارين موفّقيّت‌سيز مسکو اشغاليني بير مدني اشغال شکلينده توصیف ائدر. آوروپا، مدنيتي و حيات فورماسييلا هجوم حاليندادير. اصلينده تهديد هم چؤلدن هم ده ايچه‌ريدن گلمکده‌دير. حاکیم هئيت‌لر، وارلي تورپاق صاحیبلري، سؤيلولار، گوج صاحیبي اينسانلارين هاميسي چوروموش بير نيظام ايچينده ياشاماقدا اؤلدوقلاري اوچون! روسييه‌ني تهديد ائدن تک عامیل ناپلئون‌ون هجومو ده‌ييل. فرانسه‌ده تحصيل آلميش، آنا ديلي روسجاني بيلمه‌يه‌ن شاهزاده بونا ياخشي نمونه‌دير. آيريجا رؤمانين اهميتلي قهرمانلاريندان بيري پييه‌ر، آدیني فرانسيز شکليني ايستيفاده ائدیر. بونلار اؤزلرينه خاريجيلشميش و اجتماعي ده‌يه‌رله‌ردن اوزاق دوران روس اينسانيني چؤخ گؤزل توصیف ائدیر.
عشق و ائوليليک
دؤيوش و باريشين سيخليقلا ايشلنن موتيولريندن بيري عشق سيرريدي. 1805 ايله 1820 ايللري آراسيني توصیف ائدن روماندا، کؤرپه‌سييله اوينايان بير اوشاق اولاراق تانيشيميز ناتاشا، ايره‌ليله‌ين ايللر ايچينده يئتکينلشیر. بيرليکده اولدوغو، سئوديگي کيشيلردن چوخ شئي اؤيرنیر، هم‌ده آجيلار چکیر. ائتديگي سهولرين عوضيني آغير اؤده‌یير لاکين اصلا ايکي‌اوزلولوک ائتمیر، بونون سايه‌سینده سانکي اؤخوجودا اؤنون اينکيشافينا، شخصيتيني تاپماسينا شاهيد اؤلور. عشقین اوچوجو حقيقتيني ان ياخشي ناتاشا کاراکترينده آنلاريق. دؤيوش و باريش، گئنيش بير زامان پارچاسيني ايضاح ائتديگي اوچون چوخ گنج کاراکترين اينکيشافي سؤز مؤوضوسودور. حياتيني هانسي جهتده داوام ائتديره‌جگينه هئچ جور قرار وئره‌بيلمه يه‌ن پييه‌ر ده، اول یالانچی دوستلار آراسيندا سونرا دا اشتباه ائوليليک منگنه‌سينده هئچ جور اؤزونو تاپا بيلمیر. سونوندا ان اهميتلي يول گؤستريجيسي پلاتون اؤلور. نه گيزلي طريقتلر، نه ده سياست آختارديغي ده‌ييل، ناتاشا سونوندا اؤزونو خوشبخت بير ائوليليک ايچينده تاپابیلیر.
دؤيوش و باريش قهرمانلاري اؤزلريني تاپديقلاريندا و خوشبخت حيات سورمه‌يه باشلاديقلاريندا، بؤيوک بير عاييله ایچینده، تورپاغا ياخين اؤلورلار. رؤمانين سؤنوندا خوشبختليگي تاپان و حاق ائدن ايکي آدام، روس حيات طرزي‌نين اولابيليرليغيني گؤستریر. گنجليکلري بويونجا حياتلاريني باشقالاري‌نين ايداره ائتمه سينه ايجازه وئرن اينسانلار، سونوندا اؤز مدنيتلري، اؤز شخصيتلري ايچينده بير حيات ايچينده خوشبختليگي تاپارلار. دؤيوش و باريش بويونجا تکرارلانان و ان اهميت وئريلن مؤوضو شوبهه‌سيز حياتين معناسيني تاپماقدير. ناتاشا حياتين معناسيني يئتکينلشه‌ره‌ک تاپار. نيکولای عاييله غرورونو قؤروياراق، پييه‌ر ايسه عنعنه‌وي اردم ايچينده تاپار معناسينی. دؤيوش قازانماق‌دا بونا گؤره هدف ده‌ييل، وسیله دیر.
تولستوي رؤمانداکي قادينلار و اونلارين گؤزلليکلريني‌ده اؤزونه مخصوص اؤلان اوستالیقلا و ماهرانه اسلوبويله توصیف ائدر. مثلا رومانين باشلاريندا « سن‌پطرزبورگون ان گؤزل قاديني » دئيه ان آز اوچ دفعه دانيشديغي کيچيک شاهزاده‌ني تعريفلرکن هئچ ده گؤزل اولمايان فيزيکي خوصوصيتلريني ديله گتيرر: ” اوزو توکلرله يونگولجه کؤلگه‌لي گؤزه‌ل اوست دوداغي ديشلرينه گؤره قيسا ايدي. آما آچيليشي ظريف، آلت دوداغين اوزرينه ائنيشي چوخ خوش ايدي. بو قوصورو (دوداغينين قيساليغي، آغيزينين ياري آچيقليغي) حقيقتن جاذيبه‌دار اؤلان قادينلاردا هميشه گؤرولدويو کيمي، اصل خصوصيتيني، اصل گؤزلليگيني مئيدانا گتيريردي. » داها سونرا همین شاهزاده‌دن دانيشارکن « کوبود » و «ياشيدلاريندان داها کيلولو » دیيه دانيشیر. آما هر دفعه پطرزبورگون ان گؤزل قاديني اولدوغونو دا علاوه‌لر سؤزلرينه. بير گؤزلليگي آخساخلیقلاريلا توصیف ائتمک تام تولستويون اوستاليغينان ائديله‌جک بير استتيک ده‌یه‌رلنديرمه‌سیدير.
21نجی عصرین اؤخوجوسو و کلاسيکلر
هنري جيمس تراژيک اسين پريسي آدلي کيتابي‌نين اؤن سؤزونده دؤيوش و باريش حاقيندا ايتي بير تنقید قويار اورتايا: « بو‌جور بؤيوک، ضعيف بير جاناوار رؤمان تصادوفي خوصوصيتلریله بير هنری(صنعت‌سال) معنا داشييا بيلر؟ » دئيه سوروشار. دؤيوش و باريشين ارگانيک و اقتصادي اؤلماديغيندان دانيشار؛ بو رؤماني آنلاماق اوچون يازارين نه يازديغيني آيريجا ايضاح ائتمه‌سي لازيمدير دئيه‌ر. هنري جيمسين بو فيکيرينه قاتيلمايانلار قاتيلانلاردان داها چؤخدور شوبهه‌سيز، يئنه ده 1900 نجی ایللرين باشيندا يازيلميش بو سؤزلر، بو گونون اؤخوجوسو باخيميندان دؤيوش و باريشين نئجه گؤرونه‌جگيني‌ده دوشونمه‌يه ايته‌له‌يه‌ر. 19نجی عصر اوخوجوسو اوچون بو بؤیوک رومانلار، هفته‌لرجه داليب گئده‌جگي بير خيال دونياسي معناسيني وئريردي؛ 20نجی عصرده — و بو گون – ايسه، زامانا قارشي ياشايان، واختين ان بؤيوک دير اولدوغونو دوشونن، ايکي مين صحيفه ليک بير رومانين ايچينه باسديريلاجاق زاماني لاييق اولماديغيني دوشونن بير نسل اوچون دؤيوش و باريش نه آنلاما گله بيلر؟ نئجه اؤخونا بيلر؟ بو قؤنودا دئييله بيله جک تک شئي، بونون کيمي نهنگ کلاسيکلرين حياتي دييشديرمه گوجو داشيديقلاري اؤلا بيلیر. دؤيوش و باريشي اوخومادان قاباق ايله اوخودوقدان سونرا، اينسان همان اینسان قالا بیلمیر!