ترکان خزر از جمله اقوام ترکی هستند که موجد تمدن پیشرفته در عالم بوده اند و در طول تاریخ شاهد فراز و نشیبهای فراوانی بودند. ترکان خزر تمثیل تمدن ترکان در سده های اواسط سده هفتم بودند ولی به تدریج اوضاع و احوالشان به تدریج مسیر قهقرایی پیمود و از آن امپراطوری وسیع که روزی رقیب امپراطوری ساسانی و روم بود نامشان تنها در کلمه کلمه دریای خزر به جای ماند.

آرتور کوستلر کلمه خزر را از کلمه «گزر» ترکی از مصدر گزمه ک می داند که به مفهوم کوچنده می باشد .شاید این نام نمودی از سیستم ایلی آنان می باشد.اساس قوم خزر را ترکان « سابار/سووار» تشکیل می دهد . نام سابار / سووار در شهر « بیله سوار » دشت مغان به چشم می خورد . امپراطوری خزر اقتدار ترکان را پس از امپراطوری هون و گؤک تورک به دست گرفت همین امر سبب شد که بار تولد در یکی از مقالاتش خزران را همان هونها بداند.

دراتحادیه هون غیرازترکان اقوام مختلفی نظیرمغولی،تونقوز،تبت وچین شرکت داشتند . پیگولوساکایا دستجات ترک « هیونیت » « کیدار » «هیاطله » را جزوهونها میداند . زکی ولیدی طوغان معتقد است که در ایجاد اتحادیه سیاسی موسوم به خزر اکثریت با قبایل ترک بوده و ترکان طبقه حاکم را تشکیل می داده اند و طبیعی است که در امپراطوریی که در محیط جغرافیایی بین چین تا اروپا گسترده است دهها طایفه غیر ترک تحت حاکمیت ترکان زندگی می کردند. به نظر ابراهیم قفس اوغلو در سرزمین خزر در کنار لهجه شرقی هون نظیر هون ،گوک تورک و اویغور ، لهجه غربی ترکان نظیر اوغور – بلغارها نیز رایج بود . کوستلر معتقد است که زبان رسمی خزرها ظاهرا از لهجه چوواشی ترکی می باشد که هنوز در جمهوری خود مختار چوواشی در روسیه در میان ولگا و سورا به آن تکلم می کنند.

اساس اقتصاد ترکان هون را نیز پرورش اسب تشکیل می‌داد این ماشین جنگی قدرتمند امکان هرگونه مهاجرتهای وسیع و مانورهای وسیع نظامی را دراقصا نقاط عالم را فراهم میآورد بطوری که در اوایل سده ۵ میلادی، یک اتحادیه نیرومند طایفه ای هون درشمال وغرب دریای سیاه پدید آمد که غیرازهونها، تمام طوایف ترک وغیرترک اعم از اسلاو ژرمن را شامل میشد . گفته میشود بیش از ۴۵ قبیله گوناگون دارای تبارها و زبانهای مختلف ومتفاوت تحت سرپرستی ترکان زندگی میکردند . سرپرستی این اتحادیه تاآخرین لحظات دولت هون دردست ترکان بود .آنچه از واقعیات برمی‌آید نامها، القاب وعناوین و مناصب هونی همگی متعلق به زبان وفرهنگ ترکی است.

«شواهد نوشته دیگری از قلعه سرحدی که درسال ۲۶۰ یاکمی زودتربوسیله ساسانی‌ها تصرف شده بدست آمده دارای القاب و مناصب فرماندهان جز هونی همه ترکی است. پپلیو دانشمند بزرگ فرانسو ی نیزمعتقد است هونها ترک بوده‌اند بی آنکه خود راچنین بنامند. امروزه دانشمندان معتقدند بلغارها ی باستان قبل ازاسلاویزه شدن جزء اتحادیه هون بودند وبی شک زبان پروتوبلغاری نیززبان ترکی می‌باشد امروز کتیبه های رونی پروتو بلغارقرائت شده و چون خط آنها درظاهرشباهتی با رونی دارد آنرا خط رونی بلغاری نامیده اند. این خط با سنگ نوشته ای بزرگتر کان شرقی قرن هشتم (اروخون–یئنیسئی ) نزدیکی کلی دارد. ازدیگرسو سنگ‌نوشته‌های یونانی عامیانه با نام‌ها و لقبهای ترکی که از فرمانروایان ترکان بلغار قرن ۸ و ۹ باقیمانده مطلب را تایید می‌کند و بالاخره سنگبنشته ای با خط یونانی وبه زبان ترکی متعلق به دوره هونها، ترک منشا بودن عنصرهون را تثبیت میکند. تنها واژه‌ای که با الفبای اصلی خزر باقیمانده است واژه OKHQURÜM است به معنی می‌خوانم و درترکی جدید به صورت OKURUM تلفظ می‌شود. ائلبروس عزیزوف معتقد است پاره ای از لهجه های ترکی آزربایجانی ارتباط مستقیمی با خزرها دارد.

برگرفته شده از کانال تلگرام دکتر توحید ملک زاده

۷ شهریور ۱۳۹۷