مدت ها است در مورد عواقب خشک شدن دریاچه ی اورمیه در رسانه ها و فضای مجازی هشدار می دهند.یکی از این نگرانی ها که کمتر در مورد آن اطلاع رسانی شده است وضعیت سلامت و بهداشت بعد از خشک شدن دریاچه ی اورمیه است.زمانی که دریاچه ی اورمیه کاملا خشک شود همه ی آن چیزی که در آب دریاچه ی اورمیه حل شده بود و در آب به صورت طبیعی وجود داشت توسط باد به مناطق دیگر منتقل می شود.فلزات سنگین ، آفت کش ها ، نمک و صدها ماده ی دیگر که به صورت بلور و جامد سمی هستند و سلامت مردم منطقه را به شدت تهدید می کنند.

با توجه به اینکه در هشت سال اخیر هیچگونه آماری دقیقی در مورد وضعیت سلامتی مردم حومه دریاچه ی اورمیه منتشر نشده است مجبور شدم دریاچه ی اورمیه را با دریاچه ی آرال مقایسه کنم و با کمک مقالاتی که در مورد دریاچه ی آرال و وضعیت سلامت مردم ازبکستان وقرقیزستان ( دو کشور همسایه ی دریاچه ی آرال ) بعد از خشک شدن دریاچه منتشر شده است تصویری از وضعیت سلامتی و بهداشتی مردم در سال های بعد از خشک شدن دریاچه در ذهن شما ایجاد کنم.

با خواندن این نوشته متوجه خواهید شد که چرا دریاچه ی آرال را برای تحقیق و نوشته ی خود انتخاب کرده ام.سیاست های دولت وقت در اتحاد جماهیر شوروی شباهت زیادی با سیاست های دولت جمهوری اسلامی دارد.دلایل مسدود و منحرف کردن رودخانه ها هم شباهت زیادی با دلایل دولت ایران دارد.دلایلی که دولت شوروی در زمان خود فکر می کرد برای کشور رونق اقتصادی به بار خواهد آورد اما در طول مدت 45 سال ضرر هنگفتی در حوزه اقتصادی و سلامت به دولت ها و مردم وارد آورد.

دریاچه آرال در منطقه ی آسیای مرکزی و بین دو کشور جدا شده از شوروی سابق یعنی ازبکستان و قرقیزستان قرار دارد و قبل از احداث سد ها و منحرف کردن رود ها مساحتی بالغ بر 66000 کیلومتر مربع از منطقه را به خود اختصاص داده بود و شامل 1090 مترمکعب آب می شد و در مناطقی عمق آن به 78 متر می رسید.

در دهه ی 60 میلادی اتحاد جماهیر شوروی نیز مانند دولت جمهوری اسلامی با بهانه ی کشاورزی و صنایع مسیر دو رود اصلی سیراب کننده دریاچه ی آرال را منحرف و مسدود کرد.از دهه 60 میلادی در اثر سیاست غلط دولت وقت دریاچه ی آرال رفته رفته خشک شد و امروزه به جای دریاچه ای که روزی لقب چهارمین دریاچه ی بزرگ دنیا را یدک می کشید صحرایی به جای مانده است.

در آن زمان نیز گروه های محیط زیستی به سیاست های دولت شوروی اعتراض می کردند که خشک شدن دریاچه آرال اثرات زیانباری بر وضعیت محیط زیست و سلامت مردم منطقه خواهد داشت اما دولت به این اعتراض ها بی توجه بود چرا چون وضعیت اقتصاد منطقه بهبود یافته بود.

برای مثال آبی که با منحرف کردن مسیر رودها به دست آمده بود دربین بخش های مختلف تقسیم شد. 81.6 درصد به قسمت کشاورزی ، 8.2 درصد به بخش صنایع ، 6.5 درصد مصرف شهری و آب آشامیدنی ، 3.5 درصد پرورش ماهی و شیلات ، 0.2 درصد نیز به بخش دامداری و دامپروری رسید.

در اثر همین رونق اقتصادی مقطعی جمعیت حومه دریاچه به 50 میلیون نفر رسید که شاهد رشد 160 درصدی بود از طرفی دیگر صنایع فلزی با رشد 200 درصدی ، صنعت کشاورزی با رشد 170 درصدی و مراکز تولید برق از 1 به 12 مرکز رسید که در نوع خود بی نظیر بود.از طرفی صنعت تولید پنبه که در زمان اتحاد جماهیر شوروی به طلای سفید مشهور بود نیز با رشد بی سابقه ای مواجه شد. اما همه ی این پیشرفت ها مقطعی بود زیرا با خشک تر شدن دریاچه اثرات زیانبار زیست محیطی و بهداشتی هزینه ی سنگینی روی دست دولت ها گذاشت.حجم آب از دهه شصت تا دهه نود 600 متر مکعب کم شد و شوری آب از 1000 پی پی ام به 3000 پی پی ام رسید.

دولت شوروی بعد پس روی آب در سواحل دریاچه ی آرال طرح هایی برای نجات دریاچه پیشنهاد و انجام داد اما همه ی این طرح ها با شکست روبرو شدند.یکی از این طرح ها انتقال آب از رود های جنوب سیبری و روسیه به دریاچه ی آرال بود.

اما بخش اصلی که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت حوزه سلامت است.در اثر خشک شدن دریاچه آرال انواع بیماری ها در طول 45 سال در منطقه شایع شد.این بیماری ها دلایل بسیاری داشت.

فلزات سنگین و نمکی که به صورت طبیعی در آب دریاچه بود بعد از خشک شدن دریاچه به صورت بلور و کوکتل درآمد.مواد شیمیایی که توسط کارخانجات در زمان اتحاد جماهیر شوروی به آب دریاچه رهاسازی شده بود.صنایع ساخت سلاح های بیولوژیکی و شیمیایی که در جزایر دریاچه وجود داشت که در اثر پاکسازی نادرست و غیر اصولی توسط باد و خزندگان به مناطق مختلف منتقل شده بود.یکی از مهمترین این سلاح ها نیز سلاح بیولوژیکی سیاه سرفه بود که توسط مار ها و جوندگان به روستا های اطراف منتقل شد.

در طول این 45 سال بیماری های بسیاری در منطقه شیوع پیدا کرد که هزینه ی گزافی را به دولت ها و خانواده ها تحمیل کرده است. این بیماری ها از طرفی در اثر سموم بود و از طرفی به خاطر فقر بهداشتی منطقه بود.بیمارستان های غیر استاندارد و غیر بهداشتی.

باید قبول کنیم بسیاری از مناطق آذربایجان شرایط بهداشتی خوبی ندارند.ظرفیت بهداشتی آذربایجان بعد از شیوع بیماری ها در اثر خشک شدن دریاچه ی اورمیه قابلیت پاسخ گویی به نیازهای بهداشتی را ندارد برای مثال زلزله ورزقان را به یاد بیاورید بسیاری از مناطق بیمارستان نداشتند باقی بیمارستان ها هم فرسوده و قابل استفاده نبودند.با این ظرفیت بهداشتی و امکانات هیچ کاری نمی توان در مقابل بیماری هایی که احتمال دارد بعد از خشک شدن دریاچه اورمیه شیوع پیدا کنند انجام دهیم.

اصلی ترین عامل بیماری گرد و غبار حاوی سموم بود. به گفته کارشناسان سازمان بهداشت جهانی و سازمان پزشکان بدون مرز که بیشترین آمار این مقاله از گزارشات آنها گرفته شده است این گرد غبارها باعث بیماری های سیستم ایمنی ، انواع سرطان ، مرگ و میر نوزادان و کم خونی ، هپاتیت و ده ها بیماری کشنده شدند .برای مثال چند مورد از بیماری هایی که در آن زمان شیوع پیدا کرد ذکر می کنم و بعضی از بیماری ها که احتمال دارد بعد از خشک شدن دریاچه ی اورمیه نیز در آذربایجان شیوع پیدا کند ، توضیح خواهم داد.

1-تغییرات در تولید مثل و رشد جنین :

بعد از خشک شدن دریاچه آرال مرگ و میر نوزادان به شدت افزایش پیدا کرد .سدیم بی کربنات ، سدیم کلراید ، سدیم سولفات که به صورت محلول در آب هیچ خطری نداشتند حالا توسط باد به همه جا منتقل شده بود که از مهمترین سم ها بودند.این سم ها در خون زنان حامله به مشتقات دیگری تبدیل می شدند که اثرات سوء بر جنین می گذاشت.در پلاسمای خون زنان حامله مقادیر بالایی از سموم ارگانوکلره (ﺷﺎﻣﻞ ﻟﻴﻨﺪان، ﻫﭙﺘﺎﻛﻠﺮ، آﻟﺪرﻳﻦ، دﻳﻠﺪرﻳﻦ و ددت) و آفت کش ها دیده می شد:

(HCB) – ( -HCB) – (pp-DDE) – (pp-DDT)

این سموم در خون زنان حامله انباشته می شد و صدمات جبران ناپذیری به جنین می زد برای مثال از هر بیست کودک یکی معلولیت ذهنی داشت.در طول این 45 سال تعداد کودکان متولد شده که از نظر ذهنی و یا جسمی معلولیت داشتند به شدت افزایش یافت.

از طرفی همین سموم که توسط باد در گرد وغبار حمل و به بدن افراد منتقل می شدند باعث افزایش نا باروری در میان زوجین شده بودند. بر طبق تحقیقی میزان آمار ناباروری در طول 45 سال از 35 درصد به 68 درصد افزایش پیدا کرده است.

2.بیماری سل مقاوم به دارو – MDR-TB

بیماری سل مقاوم به دارو در اثر استفاده غیر اصولی دارو و آنتی بیوتیک به وجود می آید.در آن زمان شرایط بهداشتی منطقه مساعد نبود و مردم بعد از مبتلا شدن به بیماری سل در اثر استفاده نادرست دارو و رعایت نکردن اصول بهداشتی شرایطی در بدن خود به وجود می آوردند که باکتری سل (توبرکلوسیس) نسبت به دارو مقاوم شود.که همین مقاوم شدن باکتری را می توان به وجود آمدن بیماری جدیدی تعریف کرد.در بخشی از کشور ازبکستان به نام مویناک بیماری سل نسبت به قبل 70 درصد افزایش پیدا کرده بود. امروزه منطقه ی کاراکالپاکستان کشور ازبکستان که جمعیتی بالغ بر 1.5 میلیون نفر را شامل می شود یکی از بالاترین آمار ابتلا به بیماری سل مقاوم به دارو را در جهان دارد. بر اساس تحقیقی که توسط سازمان پزشکان بدون مرز انجام گرفت 30 مورد جدید بیماری سل مقاوم به دارو در این منطقه کشف شد.

3.بیماری آنمی یا کم خونی

کم خونی در مناطق تحت تاثیر خشک شدن دریاچه نیز به شدت افزایش پیدا کرده بود.بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی و سازمان پزشکان بدون مرز در منطقه کاراکالپاکستان کشور ازبکستان 87 درصد نوجوانان ، 91 درصد دختران و 99 درصد زنان باردار از کم خونی رنج می بردند. کم خونی در زمان حاملگی می تواند باعث بروز بیماری های سیستم ایمنی و بیماری های مغزی در نوزاد شود و احتمال تولد پیش از موعد و ناقص زیاد است كم خونی در مادر با افزایش بروز كم خونی كودك طی سال اول زندگی همراه است. همچنین كم خونی به ویژه در سه ماهه اول و دوم بارداری با افزایش زایمان زودرس و زایمان نوزادی با وزن كم همراه است. رابطه بین كم خونی و وزن تولد مورد بررسی قرار گرفته است. در چند مطالعه، هموگلوبین بالا معمولا نشانگر كمبود افزایش در حجم پلاسما است كه خطر وزن كم نوزاد هنگام تولد را افزایش می دهد. همچنین در چندین مطالعه رابطه كم خونی مادر با زایمان زودرس مشخص شده است و نشان داده شده است آنمی در هفته ۱۳ تا ۲۴ حاملگی خطر احتمالی زایمان زودرس و وزن كم نوزاد هنگام تولد را ۱۸۱ تا ۷۵۱ بار افزایش می دهد. در تعدادی از مطالعات رابطه ای بین كم خونی مادری و نمره سلامتی نمره آپگار پایین نوزادی نشان داده شده است. مشخص شده نوزاد مادری كه آهن كمكی دریافت نكرده حدود ۵۰ درصد شانس بالاتر مرگ و میر را در سال اول زندگی دارد.

4.بیماری های تنفسی در اثر گرد و غبار

ذرات درشت گرد وغبار حداکثر می‌توانند به داخل بینی، دهان و حلق راه پیدا کنند اما ذرات ریز می‌تواند به اعماق بیشتر و نواحی حساس مجرای تنفسی و ریه نفوذ داشته باشند.نوزادان، کودکان و نوجوانان، سالخوردگان، افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم، برونشیت، آمفیزم و بیماران قلبی نباید در معرض پدیده گرد و غبار قرار بگیرند.

ریزگردها ضمن تشدید خطر مرگ تنفسی و آسم، سبب بروز دیگر علایم تنفسی از قبیل سرفه می شود. این گرد و غبار، سبب واکنش های خود به خودی قلب، افزایش ضربان قلب، کاهش میزان انعطاف پذیری قلب و افزایش بی نظمی های قلبی می شود.

یکی دیگر از بیماری ها نیز که در اثر گرد غبار به وجود می آید بیماری سیلیکوز است.

سیلیکوز یک بیماری است که به شش ها آسیب می زند و می‌تواند کشنده باشد. این بیماری در اثر نفس کشیدن از ذرات کوچک گردو غبار دارای مواد سیلیکایی ایجاد می‌شود. این ذرات که اغلب از گرد و غبار هم کوچکترند و با چشم دیده نمی‌شوند در حین تنفس وارد شش شده و موجب ورم و آسیب به بافت شش میشوند. در اول کار شاید فرد علایمی نداشته باشد ولی کم کم دچار نفس تنگی می شود.این بیماری حتی می تواند با سل ریوی و سرطان ریه ارتباط داشته باشد.

5.بیماری های کبد و کلیه و مجاری ادراری مخصوصا سرطان

مردم بدون اینکه متوجه شوند مواد بسیار سمی را در محیطی که زندگی می کنند پخش می کنند اما همین مواد سمی در چرخه ای دیگر وارد بدن آنها شده و صدمات جبران ناپذیری به کلیه و کبد می زنند.با خشک شدن دریاچه آرال منابع آب زیرزمینی شاهد تغییراتی بود.شوری آب یکی ازمهمترین مشکلات روستاییان ساکن منطقه بود.این تغییرات تنها به دلیل نفوذ نمک ها در منابع آبی نبود بلکه مقدار زیادی از فلزات سنگین و املاح مضر برای بدن در منابع آبی نفوذ کرده بود.در چند ماه گذشته شاهد شور شدن چاه های آب در روستاهای نزدیک به دریاچه ی اورمیه بودیم که می تواند نشانه ای بر افزایش بیماری ها باشد.

از دیگر بیماری هایی که بعد از خشک شدن دریاچه ی آرال در منطقه به صورت محسوسی افزایش پیدا کرد می توان به بیماری های زیر اشاره کرد.

6.بیماری های آرتریتیک (ورم و اماس مفاصل)

7.حصبه

8.اختلال در عملکرد غدد درون ریز

9.تغییرات عصبی و رفتاری

10. سارکوم بافت نرم (سرطان)

11. آسیب های پوستی (سرطان)

12.آسیب های سیستم ایمنی

اما این را هم یاد آور شوم که این مجموعه از بیماری هایی که ذکر کرده ام تنها بیماری هایی بودند که توسط بشر قبل از خشک شدن دریاچه آرال کشف شده بود صدها نوع بیماری ناشناخته در منطقه شیوع پیدا کرد که افراد مبتلا را به کام مرگ کشاند.

این بیماری ها در منطقه دریاچه آرال در اثر بازمانده های سلاح های شیمیایی و بیولوژیکی شوروی سابق اتفاق افتاده بود اما خطر جدی تری مردم دریاچه ی اورمیه را تهدید می کند چون بر طبق گزارشات تایید نشده ای در آب دریاچه ی اورمیه میزان قابل توجهی مواد رادیواکتیو وجود دارد که در صورت خشک شدن کامل دریاچه ی اورمیه و پخش شدن این مواد در منطقه شاهد یک فاجعه بزرگ در حوزه سلامت خواهیم بود که تا نسل ها مردم آذربایجان را درگیر خود خواهد کرد.

سامان جهانپور (باریش)

منابع:

 International Fund for the Aral Sea Saving & the World Bank. 1997. Fundamental Provisions of Water Resources Management Strategy in the Aral Sea Basin. Final Report. Tashkent, 214 p.

Abdirov, Ch. A. 1999. et. al, «Stress reaktsiya zdorovykh detey Nukusa na vozdeystviya otritsatelʼnykh ekologicheskikh faktorov v Priaralʼye,» [Stress reaction of healthy children of Nukus from the effects of ecological factors in Priaralʼye] Vestnik Karakalpakskogo otdeliniya Akademii Nauk Respubliki Uzbekistana, No. 2, 1993, pp. 15-20.

Aral Sea Basin Program (Kazakhstan, Kyrgyz Republicm Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan). Water and Environmental Management Project Document. The World Bank, Washington, D. C., May 1998.

Diagnostic report on water resources in Central Asia. 2002. SPECA Project, 73. p.p.

ICAS, Fundamental Provisions of Water Management in the Aral Sea Basin: A Common Strategy of Water Allocation, Rational Water Use and Protection of Water Resources, prepared with the assistance of the World Bank, October 1996 (no pagination).

Kamalov, Yusup. 2003. The Aral Sea: The Legends, the Problems, the Solutions, In Ecostan News, 10/1 (January-February, 2003), pp. 9-10.

Medecins sans Frontieres, MSF in Uzbekistan and Turkmenistan, Activity Report 1999-2000, 31pp.

Selected Juridical Documents of the Aral Sea Basin Countries and the UN. SIC ICWC Publication, Legal collection # 10. Tashkent, 2002 (in Russian).

UNESCO, Ecological Research and Monitoring of the Aral Sea Deltas, Aral Sea Project 1992-1996, Final Scientific Reports (Paris: UNESCO, 1998).

UNESCO. 2000. Water Related Vision for 2025. UNESCO, p. 58 – 65.

UNDP-Project on the Aral Sea basin capacities development. Creation of a model tool based on combination of water resources, socio-economic development and the nature in Central Asia for training and use by decision-makers. Tashkent, 2000