شرقین ناپولئونو نادیرشاه افشار
آذربایجان-تورک حؤکمداری نادیر شاه افشارین آدینی چکنده سووئت دؤورون‌دن قالما بیر واهیمه بورویور چوخ اینسانین جانینی: قددار، اوغلونون گؤزونو چیخاران، قان‌لار تؤکن حؤکمدار. بو قدرمی؟ بس اونون خیدمت‌لری؟ طبیعی کی، تورپاق‌لارینی گئنیشلن‌دیرمک ایسته‌ین حؤکمدار رحیم‌لی اولا بیلمز. نادیر شاه افشار دا ائله. آوروپا تاریخچی‌لری طرفین‌دن شرقین ناپولئونو آدلان‌دیریلان بو بؤیوک تورک ایمپئراتورو هر حالدا بوتون مثبت و منفی خصوصیت‌لری ایله بیرگه بیر قهرمان‌دیر. بس نیه اونون قهرمانلیغین‌دان داها چوخ ظالیملیغین‌دان بحث ائدیلیب؟
سووئت‌لر واختیندا اوزون مدت میلی قهرمان‌لارین، سرکرده‌لرین دئییل، قاچاق قول‌دورون تاریخ‌لرینی اؤیردیب‌لر. مثلا، “بیزیم خالق هجر اؤولادی‌دیر، نیگار اؤولادی‌دیر، کوراوغلو اؤولادی‌دیر” و سایره. آما هئچ زامان ایمکان وئرمه‌ییب‌لر دئیک کی، بیز تورک اؤولادیییق، تورک شاه‌لاری بیزیم بابا‌لاریمیز اولوب و قونشو دؤولت‌لر واختیله بیزیم اوزون مدت‌لی حاکیمیتیمیزده اولوب. الغرض، حؤکمدارلاریمیز حاقیندا بیزده داها چوخ منفی رای یارادیلیب.
تاریخ اساسا ۲ یئره بؤلونور: بیر خالق‌لارین تاریخی، بیر ده حؤکمدارلاری تاریخی. اصلینده خالق‌لارین تاریخی زامانین آخینینا او قدر ده تاثیر گؤسترمیر. آمما حؤکمدارلارین، شاه‌لارین بیر سؤزو، فرمانی، حرکتی ایله تاریخ ده دییشیر، خالقین طالعی ده، مدنیتی ده، اراضی‌لر ده. باخ، بئله حؤکمدارلاردان بیری اوغوز طایفالاریندان بیری اولان افشارلارا، اونلارین قیرخ‌لی قبیله‌سینه منسوب نادیر شاه‌دیر.
نادیر ساوادسیز و تحصیلی اولمایان بیر اوغلان ایدی. ۱۴ یاشینا قدر آناسی و قارداشی ایله بیرگه یاشادیغی خوراساندا چوبان‌لیق ائتمیش، قویون-قوزو اوتارمیشدی. اونون اجدادلاری هله شاه ایسماعیل ختایی زامانیندا – ۱۶٫جی عصرین اول‌لرینده آذربایجان‌دان خوراسانا کؤچورولموشدو. بو آدام فارس دیلینی پیس دانیشیر، عرب دیلینی ایسه هئچ بیلمیردی. آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ساده ترکمه لهجه‌سینده، بزک-دوزک‌سیز دانیشیردی. عثمان‌لی سولطانی ۱٫جی مورادا دا مکتوبو تورکجه گؤندریردی. میلی دویغوسو اولان بیر حؤکمدار کیمی نادیر شاه مکتوب‌لاریندا عثمان‌لی و آذربایجان-ایران تورک‌لرینی بیر-بیرینه دوغما حساب ائدیردی.
نادیر شاه اوشاقلیغین‌دان اؤلنه‌جن چوخ مورکب دؤورده یاشامیشدی. بو، صفوی‌لر دؤولتی‌نین تنزوله گئتمه‌سی ایله باغ‌لی ایدی. بیر طرف‌دن ۱٫جیپطر همدانا قدر گلیب چیخمیشدی، بیر طرف‌دن ایران و عربیستان یاریم آداسی آراسیندا یئرلشن، هیند اوقیانوسونا قدر یول آلان هؤرموز بوغازی، یعنی کنگر کؤرفزینی پورتوغالیا‌لی‌لار توتموشدو، اؤلکه‌نین او زامانکی پایتاختی اصفاهانی افقان‌لار ایشغال ائتمیشدی، عثمان‌لی‌لار دا تبریزی آلمیشدی. قالمیشدی کؤهنه پایتاخت قزوین و بیر نئچه شهر ۲٫جیطهماسیبین آدی شاه قالمیشدی، اؤزو فاکتیکی اولا‌راق شاه کیمی هئچ بیر قرار وئره بیلمیر، اؤلکه‌نی بو بلا‌لاردان چیخارا بیلمیردی.
بورا قدرکی قابیلیت‌لرینه گؤره باش سرکرده سئچیلن نادیر قانلا گئدن تورپاق‌لاری قانلا آلماق قرارینا گلیر. هئچ بیر دانیشیغا زامان صرف ائتمه‌دن قیسا مدتده کنگر کؤرفزی‌نین بوتون ساحیل‌لرینی آوروپا‌لی‌لاردان – پورتوغالیا‌لی‌لاردان آلیر، رقیب‌لری باغدادا قدر گئدیب سیخیشدیریر، کرکوکو، سلیمانیه‌نی قایتاریر، بیر قورشون آتما‌دان روس‌لاری دربنددن ۲۰۰ کیلومتر او یانا چیخاریر. افقان‌لاری دارماداغین ائدیب پایتاخت و اونون اطرافین‌دان قووور، جنوبی آذربایجانی و اونون یاخینلیغین‌داکی تورپاق‌لاری عثمان‌لی‌لاردان آزاد ائدیر. عثمان‌لی‌لار یالنیز آرازدان شیمالدا قالیر.
بوتون بو اراضی‌لر چوخ آز مدتده – جمعی ۹ ایل عرضینده باش وئریر. چوخ قیسا زاماندا تام فرق‌لی ایستیقامت‌لرده اولان بو قدر تورپاق‌لاری آزاد ائتمک نادیر شاهین یالنیز فنومن‌لیگی، داهی سرکرده‌لیگی، فیطری استعدادی و دیپلوماتیاسی سایه‌سینده ایدی. ۲۰۰ ایل عرضینده صفوی شاه‌لاری‌نین گؤره بیلمدیگی ایشی، یعنی شاه ایسماعیلین رهبرلیگی ایله قیزیلباش‌لارین یاراتدیغی بؤیوک بیر اراضی‌نین پارچا‌لارینی بیر آرایا گتیردی، برپا ائتدی، تزه‌دن بیرلشدیردی.
بئله‌لیکله، نادیر شاه باش سرکرده اولماقلا بیر چوخ ایداره ائتمه اونون الینده ایدی و دا شاهی حاکیمیت‌دن اوزاقلاشدیریب اولجه کیچیک یاش‌لی سون صفوی شاهی۳٫جوعاباسین حامی‌سی اولور، داها سونرا ایسه ۱۷۳۶٫جی ایلده موغاندا قورولتای کئچیریر.
بو یئرده بیر حاشیه چیخاق کی، بو قورولتای اؤز دؤورونه – ۱۸٫جی عصره گؤره چوخ ایره‌لی گئتمیش، سانکی بین الملل بیر تدبیر ایدی. موغان قورولتاییندا بوتون تورک خالق‌لاری ایشتیراک ائدیردی: او زامان تورکوستان آدلانان ایندیکی اورتا آسیا‌دان و او زامان بؤیوک موغول دؤولتی آدلانان هیندیستان‌دان گلمیشدی‌لر. گلمه‌ین تکجه عثمان‌لی‌لار ایدی کی، بو دا اوزون مدت.
داوام ائدن عثمان‌لی-صفوی موحاریبه‌لری‌نین نتیجه‌سی ایدی.
بئله‌لیکله، نادیر شاه ۱۷۳۶٫جی ایلده موغاندا قورولتای کئچیریر و گویا تاکیدله شاه اعلان ائدیلیر، تاج‌قویما مراسیمی اولور. نیه گویا؟ بو قورولتایدا نادیر شاه حاکیمیت‌دن او قدر امتناع ائدن تاثیری باغیشلاییر کی، بعضی‌لری حقیقتا اونون شاه اولماسینا اعتیراض ائدیرلر، آما سونرا‌دان بو اعتیراض ائدن‌لر بیر-بیر یوخا چیخاریلیر. قورولتایا گلن‌لر و سس وئرن‌لره ایسه ارمنی و گورجو میلتین‌دن اولان قول و کنیزلر باغیشلانیلیر.
بو و بو کیمی حاکیمیت چئوریلیش‌لری‌نین بیزیم کیمی ساده اینسان‌لار اوچون غریبه‌لیگی اولسا دا، تاریخ اوچون جان‌لی شاهمات اویونون‌دان باشقا بیر شئی دئییل. آما، گلین گؤرک، نادیر شاهی حاکیمیته یالنیز اؤزونو لاییق بیلمه‌سینه هانسی سبب‌لر وار ایدی و یا اولا‌جاقدی؟ یعنی، نادیر شاهین خیدمت‌لری نه‌لر ایدی؟
آذربایجانی تام بیرلشدیردیک‌دن – بوتؤو حالینا گتیردک‌دن سونرا نادیر شاه افشار اؤلکه‌نین سرحدلرینی بؤیوتمک – ایمپریا یاراتماق فیکرینه دوشور. اوولجه افقانیستانا یوروش ائدیر، سونرا هیندیستانا. دهلینی توتور، بوخارا و خارزمی اله کئچیریر.
هیندیستانا سونونجو دفعه امیر تیمور سفر ائتمیشدی، دهلییه قدر گیرمیش، آمما بوتؤولوکده هیندیستانی آلا بیلممیشدی. آما نادیر شاه هیندیستانی اله کئچیریر، او زامانکی پوللا اونا هر ایل ۷۰۰ میلیون روپی خراج وئریرلر. اؤدنجین همین قیسمینده دونیانین ان ایری بریلیانتی ساییلان “کوه نور” (نور داغی) آدلانان داش دا واردی.
بئله‌لیکله، باغ‌لانان موقاویله‌یه گؤره ایسه هیند چایی‌نین ساغ قولو، ینی غرب طرفی بوتؤولوکله افشارلار دؤولتی‌نین اراضی‌سینه قاتیلیر. بونو ایلک دفعه آذربایجان‌لی حؤکمدار ائدیر، یعنی نادیر شاه افشارا قدر هئچ بیر ایران شاهی بیرباشا اوقیانوسا آچیق چیخیش ائتممیشدی.
بو یئرده قئید ائدک کی، ۲۰٫جی عصرین اول‌لرینه قدر اکثر دونیا دؤولت‌لری – آوروپا و شرق دؤولت‌لری اراضی‌نین دئییل، سولاله‌نین آدینا گؤره آدلانیردی. شاه ایسماعیل دؤورون‌دن – ۱۶٫جی عصرین اول‌لرین‌دن حؤکمدارلار ایران شاهی آدلانسا‌لار دا، آما او زامان نه آذربایجان، نه ایران دؤولتی ایفاده‌لری یوخ ایدی، صفوی‌لر، افشارلار، قاجارلار اؤلکه‌سی وار ایدی.
هیندیستان یوروشون‌دن سونرا نادیر شاه پایتاخت مشهده قاییتمیر. هراتدا دایانیر، موحاریبه حاضیرلیق‌لاری گؤرور و چین سرحدینه‌دک ایندیکی اورتا آسیا اراضی‌سینی – تورکوستانی توتور، بون‌دان سونرا مشهده قاییدیر. آما پایتاختدا دا راحات دورمور. دئییرمیش “منیم پایتاختیم آت اوستونده‌دیر”. بیر آیدان آرتیق اوتورا بیلمیردی پایتاختدا. بو، اونون سهولرین‌دن بیری ایدی.
نادیر روسیا ایله موحاریبنی دوشونور. روس چاری اونا مکتوب گؤندره‌رک “گل بیرلشک، بیر یئرده عثمان‌لی ایمپریاسینی محو ائدک” دئییر. آما نادیر شاه اونا: “من تک باشینا بیر آددیم آتدیم، هیندیستانی توتدوم، بیر آددیم دا آتسام، دونیانی توتارام” یازیر. یعنی “ایسته‌سم، سن‌سیز بئله عثمانلینی توتارام” دئمک ایستییر.
آمما نادیر شاهین روسیایا هوجوم ائتممه‌سی‌نین سببی عثمان‌لی سرحدلرین‌دن ناراحات‌لیغی ایدی. چونکو عثمان‌لی سولطانی۱٫جی موراد هوجوم ائتمه‌یه‌جیینه دایر تامینات وئرمیردی. (۱۷۳۸٫جی ایلین دسامبریندا نادیر شاهلا عثمان‌لی‌لار آراسیندا باغلانمیش موقاویله‌دن سونرا) او، سولطانا مکتوب یازا‌راق تورک‌لرله تورکمان‌لار آراسیندا دوغما‌لیق اولدوغونو بیلدیریر و اؤزونو بیرمعنا‌لی اولا‌راق ایکینجی‌لره، یعنی تورکمان‌لارا عاید ائدیر.
بوردا قئید ائدک کی، نادیرین دانیشیق‌لاری تورک دیلینده، یعنی جاغاتای – شرقی تورک لهجه‌سینده ایدی. عثمان‌لی سولطانی ۱٫جی مورادا یازدیردیغی مکتوبوندا نادیر شاه دئییردی: “یا گل بیرلیکده روسیانی تامامیله موسلمان‌لاشدیراق، یا دا منه تامینات وئر کی، شرق سرحدلرینه هوجوم ائتمه‌یه‌جکسن” عثمان‌لی سولطانی بونا تامینات وئرمیر.
بو هم ده او زامان اولور کی، نادیر شاه پسیکولوژیک سارسینتی‌لار کئچیرمیشدی: اوغلو اونا سوءقصد ائتمیشدی. دربنددن ۴۸ کیلومتر آرا‌لیدا اوغلونو چادیرینا گتیرتدیریر، گوناهینی اثبات ائدیب گؤزلرینی چیخارتدیریر. بو سبب و دیگر طرف‌دن عثمان‌لی سولطانی‌نین اونا بئله بیر جاوابی نادیر شاهی روسیانی آلماق فیکرین‌دن داشیندیریر. اوغلونون سوءقصدین‌دن سونرا روحی سارسینتی کئچیرن نادیرین عصب‌لری داها دا کورلانیر، بیر بیری‌نین دالینجا داها آرتیق اؤلوم فرمان‌لاری وئریر.
طبیعی کی، نادیر شاهین خیدمت‌لری چوخ بؤیوک‌دور. تکجه اونون حربی نایلیت‌لرینه گؤره، معاصیر ایتالیا یازیچی‌لاری، ۱۸ عصر تاریخچی‌لری نادیر شاه افشاری شرقین ناپولئونو آدلاندیریب‌لار.
دورنانیوز