بحران سوریه تضاد قدرت‌های منطقه‌ای و بازیگران فرامنطقه‌ای را افزایش می‌دهد- وضعیت جنگی
از نظر مقامات و مسئولان ترکیه سرنگون کردن جنگنده روسی پاسخی بود به اقداماتی که روسیه در دریای سیاه و سوریه علیه منافع ترکیه انجام میداد. احتمال وقوع این اتفاق یا اتفاقات مشابه باتوجه به وقایع سوریه و مداخله مستقیم روسیه در آن دیر یا زود قابل پیش‌بینی بود.
از زمان شروع عملیات هوایی روسیه در سوریه بارها جنگندههای روس وارد حریم هوایی ترکیه شده و موجبات نگرانی و اعتراض شدید ترکیه را در پی داشته بودند تا جایی که چند روز قبل از واقعه، سفیر روسیه به وزارت‌خارجه ترکیه فرا خوانده شده و ناراحتی و نگرانی ترکیه از این اخلال‌ها به گوش مقامات کرملین رسانده شده بود.
در بیانیه ستاد فرماندهی ارتش ترکیه آمده است که جنگنده روسی پس از عدم توجه خلبان روس به هشدارهای جنگندههای ترکیه‌ای، (که در عرض پنج دقیقه ۱۰ بار اخطار داده شد و چیزی حدود ۱۷ ثانیه جنگده روسی حریم هوایی ترکیه را نقض کرده است). از طرف دیگر مسکو با رد ادعای مقامات ترکیه‌ای مدعی است که جنگنده سوخو ۲۴ آنها در فضای سوریه مورد هدف قرار گرفته است و لاشه جنگنده و دو خلبانی که از جنگنده بیرون پریده‌اند در نزدیکیهای مرز ترکیه ولی در خاک سوریه فرود آمده‌اند. این صورت مساله وضعیتی است که هر دو طرف در سوریه به‌طور اخص و در خاورمیانه به‌طور عموم درگیر آن هستند و باتوجه به منافع منطقه‌ای طرفین به‌رغم مناسبات گسترده اقتصادی با حجم بالغ بر ۳۵ میلیارد دلار، مسکو و آنکارا را در مقابل یکدیگر قرار داده است.
این رودررویی را باید در قالب‌های تئوریک سیاست خارجی دو کشور جست‌وجو کرد که به نظر می‌رسد پس از دورهای از صلح و آرامش که در مناسبات دو کشور حاکم بود اکنون نمایان شده است. همچنان که مسئول کمیته بین‌المللی شورای فدراسیون روسیه «کنستانتین کوساچف» گفت: «هر آنچه در این سالها در رابطه بین روسیه و ترکیه پس‌انداز کرده بودیم در ثانیهای رخت بربست، اطمینان و همکاری از بین رفت و به جای آن عدم اعتماد و دشمنی بار دیگر بازگشت.» روسیه با ولادیمیر پوتین درصدد احیای حوزه نفوذ منطقه‌ای تاریخی خود است.
اگر مسیری که از تابستان ۲۰۰۸ در گرجستان رخ داد را پی بگیریم و اتفاقات الحاق کریمه و شرق اوکراین که عملا از دولت مرکزی اوکراین مستقل و در دست طرفداران مورد حمایت کرملین است را به آن علاوه بکنیم، شاهد نوعی سیاست گسترش و نفوذ در قالب تئوری «حلقه نزدیک» خواهیم بود که با بلندپروازیهای پوتین مبنی بر بازگشت به نقش تاریخی روسیه در آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و حتی بالکان همراه شده است. باتوجه به این توضیحات هنگامی که سیاست خارجی ترکیه در زمان حاکمیت، حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان و داوود اوغلو را هم مطالعه کرده و تئوری «عمق استراتژیک» سیاست خارجی ترکیه را بررسی کنیم، چیزی که مشخص می‌شود درگیری و رویارویی دو قدرت تاریخی منطقه‌ای است که بارها و بارها در نقاط مختلف منطقه در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده و جنگهای بزرگی انجام داده‌اند. در همان جلسه‌ای که وزارت‌خارجه ترکیه، سفیر روسیه را احضار کرده بود موضوع دیگری نیز مطرح شده و موجبات نگرانی عمیق ترکیه از آن به سفیر ابلاغ شده بود و آن وضعیت ترکمانهای سوریه در اطراف لاذقیه و حلب بود؛ زیرا در روزهای اخیر حملات روسیه و ارتش طرفدار بشار اسد معطوف مناطق ترکمان‌نشین در قیزیل داغی و ترکمان داغی بود. ترکیه به‌نوعی این منطقه را نقطه قرمز اهداف خود در داخل سوریه می‌بیند.
بحران سوریه به نوعی نقطه عطف و اوج این رقابت منطقه‌ای است که اگر متحدها و موتلفهایی که طرفین در قراردادهای نظامی و پیمان‌هایی که منعقد کرده‌اند را در نظر بگیریم شاهد صحنه‌آرایی خطرناکی خواهیم بود که امکان شعله‌ورتر شدن آن باتوجه به این اتفاق و وقایع مشابه آن محتمل به نظر می‌رسد. امروز اولین بار پس از جنگ کره هم روسیه با متحدانش و هم ایالات‌متحده با متحدانش در سوریه حضور دارند و به‌رغم اینکه هر دو ادعای مبارزه با تروریسم و داعش را دارند عملا در نقطه مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند و اهداف به غایت متفاوتی دارند. این پرسپکتیوی که از اوضاع سوریه ارائه می‌شود، ابعاد و تبعات این سرنگونی جنگنده روسی را بیشتر نشان می‌دهد.
در مورد اقداماتی که طرفین پس از این اتفاق از خود نشان خواهند داد به نظر می‌رسد طرف روسی خشمگین‌تر و ناشکیباتر عمل می‌کند. بالاخره پس از جنگ‌جهانی این اولین باری است که یک جنگنده روسی مورد هدف قرار می‌گیرد و سرنگون می‌شود و این امر برای زمامداران کرملین از لحاظ از دست دادن پرستیژ و غرور به غایت سنگین است که در سخنان پوتین که گفت: «ما از پشت خنجر خوردیم و این برای ترکیه تبعات گزافی خواهد داشت» آشکار است.
همانطور که ذکر شد روسیه بعد از آلمان دومین شریک بزرگ تجاری ترکیه محسوب می‌شود و ترکیه بخش اعظمی از گاز مصرفی‌اش را از روسیه تامین می‌کند. اینکه آیا روسیه همانطور که در مورد اوکراین اقدام کرد از حربه گازی برای تنبیه ترکیه استفاده خواهد کرد، امر بعیدی به نظر می‌رسد. طبیعتا روسیه دست به اقداماتی خواهد زد ولی باتوجه به تحریم‌هایی که از طرف اتحادیه اروپا از قبل بحران اوکراین نصیب روسیه شده است رشد اقتصادی منفی چهار درصد ابعاد اقدامات این کشور را محدود می‌کند. باتوجه به این وضعیت اقتصادی موضوع صادرات گاز به ترکیه و اروپا امر بسیار حساس و حیاتی در اقتصاد و تجارت روسیه محسوب می‌شود که حذف آن از معادلات تجاری روسیه تبعات جبران ناپذیری می‌تواند برای این کشور داشته باشد. طوری که حتی در اوج جنگ سرد در دهه ۸۰ نیز اتحاد جماهیر شوروی از این کارت استفاده نکرد. ولی در زمینه توریسم و واردات و صادرات به ترکیه به نظر می‌رسد که تجدید نظرهای جدی صورت خواهد گرفت.
گمان می‌رفت که در اجلاس پاریس اردوغان و پوتین با یکدیگر دیدار داشته باشند تا پس از لغو سفر لاوروف به آنکارا، رهبران دو کشور بتوانند از پس این واقعه با یکدیگر ملاقات کنند که با عدم رغبت پوتین این دیدار انجام نگرفت.
امروز در اقدام دیگری مقامات اوکراینی آمادگی خود را جهت واردات کالاهای ترکیه‌ای که از طرف روسیه مورد تحریم واقع خواهد شد، اعلام کردند. اقداماتی از این قبیل گواه گسترده شدن تبعات این واقعه خواهد بود.
توضیح حسین پاشایی در صفحه شخصی فیسبوکش : من برای این نوشته عنوان”گریزناپذیری رودررویی “را نوشته بودم که دوستان “وضعیت جنگی” را مناسب دیده اند.
حسین پاشایی- دانشجوی دکترای علم سیاست دانشگاه آنکارا
