من بیردریایام، قابا توکولموشم

من بیر نقطه یم حرف اوستونده قویولموشام

هر مین ایلدن ، بیر نجات وئرن  گلر

من اونجات وئرنم ، مین ایللیکده گلمیشم *

      (همدانلی باباطاهر)

آذربایجانلی معروف جراح وتورکولوگ پروفسور جواد هیئت ۲۰۱۴ جو ایلین اوگوست آیینین اون ایکی سینده باکی شهرینده وفات ائتدی. جواد هیئت بویوک عالیملرین دیلیندن ، کاشغری ثانی، ده ده قورقود دوران و آذربایجان تورک لرینین معنوی آتاسی آدلانیب، پروفسور جواد هیئت ۱۹۲۵ جی ایلده تبریز شهرینده بیر مشروطه چی عائیله ده دونیایا گلیب . اونون آتاسی علی هیئت تبریزده مکتبی قورتاراندان سونرا، دینی تحصیلات آلماغا نجف شهرینه گوندریلمیشدیر.مشروطه دورونده تبریزلی لر استبداچی لارلا اوز به اوز دویوشوردولر او گونلرده علی هیئت نجف شهرینده یاشایان مجتهیدلرین طرفینده بیرهیئت تبریزه گتیریر و او هیئت نجف عالملرینین طرفیندن تبریز مجاهد لرینه حمایت خبری گتیرمیشدی . کربلائی علی او هیئتین باشچی سی دی بو سببه « علی هیئت » مشهور اولور او مجتهد اولوب آنا یوردونا قاییداندان سونرا ، ملا لارین مشروطه دورونده ضد تجدد اولدوقلارینا موخالفت گوستریر ، سیویل پالتار گئیر و او زامانین عدلیه سینده قاضی اولوب محکمه لرده قضاوت ایشینه مشغول اولور .

ایکینجی دونیا محاربه سی دورونده ایراندا یاشایان بویوک عائیله لر اُوز اوغلانلارین تحصیل آلماغا آوروپا اولکه لرینه گونده ریردیلر آمما علی هیئتین تورک دیلی و تورک کولتورونه چوخلوحرمتی اولدوقونا، اُوز اوغلوجواد هیئتی استانبولا یوللاییر . جواد هیئت استانبولدا ، اُوز وطنداشی حمید نطقی ایله بیرلیکده طب یونیورسیته سینده تحصیل آلماغا باشلاییر و حکیم اولاندان سونرا تخصص آلماغا فرانسایا گئدیرو قلب جراحلیقیندا تخصص آلیر و ۱۹۵۲ نجی ایلده آتاسی وزیر دادگستری اولان زامان ایرانا قاییدیر و بیر قلب جراحی کیمی ایشه باشلاییر عین زامانداتهرانین طب یونیورسیته سینده طلبه لره جراحلیق درسی وئریر.

دکتر جواد هیئتین آتاسی علی هیئت ۱۹۵۰ جی ایلده باش ناظر منصورون دولتینده و دکتر محمد مصدقین دولتینده وزیر دادگستری اولور و ۱۹۵۳ جوایل ۲۸ مرداد کودتا سیندان سونراشاهین دستورو ایله فارس استانیندا، استاندارلیقا گونده ریلیر.علی هیئت بوتون عومرون مهم دولتی مقاملاردا اولوب اوجمله دن « دیوان عالی کشور» ین رئیسی اولوب . جواد هیئت اُوزوبویوک جراح اولدوقونا تهران نظمیه سینین خسته خاناسینین رئیسی اولوب بو سبب لره جواد هیئتین   مخالیف لری اونون ایشین وآتاسینین حکومت اورگانلاریندا اولدوغونو عنوان ائدیب وجوادهیئتی کئچمیش شاه حوکومتینه یاپیشدیریرلار بیرحالدا کی جوادهیئت اُوزونو سیاسی بیر شخص آدلاندیرمیردی و هئچ بیر سیاسی تشکیلاتلارا نه حوکومت طرفداری ونه ده اوپوزیسیونا باغلی دئیلدی.

جواد هیئت یازیچی و تحقیقاتچی

جواد هیئت بویوک قلب جراحی اولوب و ایراندا بیرینجی دفعه آچیق قلب عملین جراحلیقین ائدیب . اونون یونیورسیته پروفسورو و یا معروف جراح اولماسی اُوز یئرینده آمما جواد هیئتی تورک دونیاسیندا و آذربایجانلی لارین آراسیندا شوهرته و حورمته یئتیرن ، اونون یاریچیلیقی و تحقیقاتچیلیقی اولوب . جواد هیئت عومورونون بویوک بولومون یازیچیلیقلا مشقول اولوب ،خوصوصن اسلام انقلابیندان سونرا یازیچیلیق اصلی مشغولیتی اولوب و اونون حکیم لیک کابینه سی آذربایجانلی یازیچیلارینین مشورت مرکزینه چئوریلیب وهمین بو مطب ده بویوک بیر حادیثه ئوز وئریب و اوحادیثه «وارلیق» درگی سینین اورادا یارانماسیندان عیبارتدیر.

وارلیق درگیسی

جواد هیئت «وارلیق» درگیسی ایله و وارلیق درگیسی جواد هیئت ایله تانینیرلار و مومکون دئیل بیریندن دانیشاسان و اوبیریسینین آدی آرایا گلمه یه. وارلیق اوتوز بئش ایل جواد هیئت ایله یاشادی و جواد هیئتی یاشاتدی و بئله لیکله جنوب آذربایجاندا « وارلیق مکتبی» یاراندی .

اسلام انقلابیندان سونرا ،آذربایجانلی یازیچیلار جواد هیئتین مطبینده آذربایجان تورکجه سینده وارلیق آدلی بیر درگی نشر ائتمگه قرار وئریرلر . دورد نفر وارلیقین یارانماسینداجیدی ایشتراک ائدیبلر و بو دورد نفرین آدی آذربایجانین ماعاصیر تاریخینده ثبت اولونور اونلار عبارتدیلر: دکتر جواد هیئت ، دکترحمید نطقی ، دکتر محمد علی فرزانه و آقای علی کاتبی. بو دورد نفرین ایچینده آنجاق دکتر هیئتین سولچولوق گئچمیشی یوخودو واسلام حوکومتی اونو کومونیست تانیمیردی او سببه قرار وئریلیر درگی دکتر هیئتین آدینا قیدیاتدان کئچسین و ثبت اولونسون . درگینین آدی حاقدا چوخلو موباحیثه لر اولور و نهایتده دکتر حمید نطقی نین تکلیفی ایله « وارلیق » آدی قبول اولونور . بو آدین بویوک تاریخی و ایجتماعی زنگیلیگی وار . حمید نطقی نین دئدیگینه او بو آدی

« بارلیق- وارلیق» چایینین آدیندان آلیب . بارلیق چایی ، آلتای داآخان یئنی سئیی چایینین بیر قولونون آدی دیر و ۱۴۰۰ ایل تاریخی اولان « اورخون کتیبه لری»نین بیر نئچه سی اورادا تاپیلدیقی اعتبارینا تاریخده چوخ مشهور اولونوب.

بیلدیگیمیز کیمی اورخون کتیبه لری تورک دیلینین و تورک یازیسینین ان قدیمی وموعتبر سندلریندن دیلر.

ایجتماعی باخیشدان دئمگ اولار فارس حاکمیتی پهلویلر دورونده آذربایجانلیلارین وارلیقین و هویتین اینکار ائتمیشدیلر و وارلیق درگیسین یارادانلار آرزی ائدیردیلر آذربایجانلیلارین مدنی و کولتورل وارلیقین احیاء اتسینلرو نهایتده وارلیق درگیسی بو مقصدینه یئتیشدی و جنوب آذربایجانیدا دیل و تاریخ ساحه سینده بویوک بیر رنسانس باشلاندی.

جنوب آذربایجانین کولترل رنسانسین موختلف سببلری عبارتدیلر: ایرانداسیاسی دئگیشیکلیک، شهرلرین یئکلمه سی، جمعیتین ساوادلانماسی، شمال آذربایجانین مستقیل اولماسی و گلوبالیزاسیون گئدیشاتی . بو سببلر جنوب آذربایجاندا میلی اویانیش یاراتدیلار و وارلیق درگیسی بو اویانیشین ادبی نماینده سی اولدو. وارلیق درگیسینین اساس موفق اولما شرطی اونون موناسیب ولازیم اولان زاماندا یارانماسیدیر.یئنی نسیل ومیلی شعورلو گنجلرین بئله بیر درگیه ایستکلری واریدی.وارلیق مکتبینه بو نسیل معناوردی.

مقایسه اللغتین

دوکتور جواد هیئت ایگیرمی دن آرتیخ کتاب ورساله یازیب . بو کیتابلارین ان اهمیتلی لریندن بیری تورک دیلینین واونون لهجه لرینین تاریخیدیر« سیری درتاریخ زبان ولهجه های ترکی» .  فیلو لوگ لار بو کیتابی

« دیوان لغات الترک»ون ایکینجی جیلدی آد وئریرلروجواد هیئته «کاشغری ثانی » دئیرلر. تورک دیلینین ۲۸ قولو یا لهجه سی وار و اونلاردان ایگیرمی سی ، مکتوب اولونور و اُوزلرینه لاییق مکتوب تاریخ لری و ادبیات لاری واردیر. تورک دیلینین اهمیتلی قوللاریندا بیریسی ده آذربایجان تورکجه سی دیر و جواد هیئت بو دیلده یازیر و اونون گرامرین تعلیم ائدیر آمما منجه جواد هیئتی «کاشغری ثانی» ائیله ین کیتاب ،کیچیک «مقایسه اللغتین » رساله سی دیر.

محمود کاشغری اون بیرینجی عصیرده بیرینجی دفعه تاریخده « دیوان لغات الترک»ی یازدی ومین ایل اوندان سونراجواد هیئت ایگیرمی بیرینجی عصیرده آذربایجان تورکجه سینین قانون وقایدالارین« مقایسته اللغتین » رساله سینده کامیل ائتدی .

۵۰۰ ایل بوندان اول امیرعلیشیر نوائی ، سولطان حسین بایقرانین وزیری ، تورک وفارس دیللرین بیری بیریله موقایسه ائتمک اوچون « محاکمه اللغتین» کیتابین یازیب وتورک دیلینین ، فارس دیلینه اوستون اولدوغون ثابت ائدیب . البته او کیتاب تورکی جیغاتایی دلینده یازیلیب ونادرشاهین مونشوسو «مهدیخان استرآبادی» اونون لغتلرین شرح ائتمگه «سنگلاخ» سوزلوگون یازیب .

جواد هیئتین اُوز یازدیقینا ، « موقایسه اللغتین» واقعیتده ، امیرعلیشیر نوائی نین« محاکمه اللغتین» ینین یولون دوام ائتدیریرو آذربایجان تورکجه سین فارس دیلی ایله موقایسه ائدیر. بو ۹۶ صحیفه لی رساله ده جواد هیئت ، آذربایجان تورکجه سینین کلمه لرین، تهران فارسجاسی ایله توتوشدورور وتورک دیلینین، فارس دیلیندن کامل اولدوغون گوستریرهمین بو رساله نین سونوندا ۱۶۵۰ آذربایجان تورکجه سینین، فارس دیلینده تایی وترجومه سی اولمایان لغتلرین گتیریروبئله لیکله ، آذربایجان تورکجه سی، علمی و ادبی دیل اولمایان دئین شخصلره قطعی بیرردجوابی وئریر.

 عین زاماندا « مقایسه اللغتین» رساله سی ، آذربایجان تورکجه سینه کامیل بیر گرامر ساییلیر چونکو جواد هیئت بو رساله ده چالیشیر ،آذربایجان تورکجه سین ادبی فورمادایازماغین ،گنج یازیچیلارین واوخوجولارین یادیناسالسین . یعنی اُوز تکلیگینده بویوک بیر فرهنگستان رولون عهده سینه آلیر.

جواد هیئت وتورک دونیاسی

ایرانین اطرافیندا یئدی تورک دیللی اُولکه وار. بو اُولکه لرین هامسینین یوزلرجه ایران شناس لاری واردیر آمما ایران دونیانین چوخ جمعیتلی اُولکه لرینین آراسیندا، تورکو لوگو اولمایان تکجه بیر اُولکه دیر. تهران یونیورسیته سی آفریقانین سواحیلی دیلینده دوکتور تربیت ائدیر آمما تورکو لوگ تربیت ائتمیر. آز چوخ ایرانلی تورکو لوگ لار یا ترکیه ده یا داغرب اُولکه لرینده تحصیل آلیب وتورک شناس اولوبلار.تهران حوکومتلری بوآیری سئچگیلیگی ودیل تبعیضین رسمی سیاستلرینه چئویریبلر. بو سیاسته « تورک فوبیا» دئمک اولار.

جواد هیئت ، دکترحمید نطقی ، دکتر محمد علی فرزانه واونلارتک شخصیتلریمیز اوتو دیداکت ومیلت دیلیندن درس آلمیش تورکو لوگ لاردیلارو اونلارین اوریجینال اولمالاری داائله میلت مکتبیندن درس آلیب و اوستاد و موعلم اولماقلاریدیرو سبب سیز دئیل اگر دونیانین بویوک تورکو لوگلاری جواد هیئتی کاشغری ثانی و ده ده قورقود دوران آدلاندیرلار.جواد هیئت یازدیقی اثرلری اوزگه عالملرین کیتابلاریندا گوتوروب اُوز آدینا نشر ائتمه ییب بلکه اونون تامام اثرلری ا ُوز میلتینین دیلیندن الهام آلیب و کاغیذ اوستونده یازیلیب.او بویوک بیر «غواص معانی» ساییلیر.ایران حوکومتی جواد هیئته حورمت وئرمک یئرینه ، اونو پیسله ییب و اونا آغیر،آغیر تهمتلر وورور.جواد هیئتی ایراندا تورک ضیالی لاری، تورک میلتینین خادمی تانییرلار.عکسینه فارس پان ایرانیست لری اونو ایرانا خائین تانییرلار.

جواد هیئت تورک اُولکه لرینده مهم کنفرانسلاردا ایشتراک ائدن زامانلار ، او اُولکه لرین رهبرلری جواد هیئتی جنوب آذربایجانین میلتینین نماینده سی تک قبول ائدیب قارشیلاییردیلار. جواد هیئت سیاسی آکتیویست دئیلدی آمما اونون تورک دیلی وآذربایجان تورکجه سی حاقداچکدیگی زحمتلر اونو بیر میلی رهبرائتمیشدی.او آذربایجان یولوندا چالیشانلاری یاددان چیخارتمیردی. داخیلده و خاریجده اونلارا باش ووروب وتشویق ائدیردی . استاد ۲۰۰۳ نجوایل پاریسه گلیب بیزی ده فخرلندیردی .

یاخین ایللرده اسلام جمهوریتی جواد هیئتین کیتابلارینا نشر اولماق اجازه سی وئرمیردی عکسینه اونون کیتابلارین آذربایجان میلی فعالرینین ائوینده تاپاندا جرم سندی حساب ائدیردی . عین زاماندا جواد هیئتین کیتابلاری تورک اولکه لرینده و خارج ده یاشایان آذربایجان تورکلرینین آراسیندا ، عرب الفباسیندا ، لاتین الفباسیندا و سیریلیک الفباسیندا نشر اولوردو و نشر اولور.. زامان کئچدیکجه جواد هیئتین حورمتی آرتاجاق و میلتیمیزین ایچینده « هیئت » شناس لاریاراناجاق. میلتیمیز اونون آدینا یونیورسیته لرو آکادمی لر قوراجاق.

 دوکتورجواد هیئت واسلام جمهوریتی

جواد هیئت ایللربوندان اول وصیت ائتمیشدی اونو اولندن سونرا آتاسینین یانیندا تبریزین طوبائیه قبرستانلیقیندا دفن ائتسینلر آمما طوبائیه قیرستانلیقینین دولت جمهوری اسلامی طرفیندن ویران اولماسینین خبری گلن زامان جوادهیئت وصیتین دئیشدی وایستدی اُولنده مقبره الشعرای تبریزده،  استاد شهریارین کناریندا دفن اولونسون .

استاد جواد هیئت وفات ائدن گونون صاباحی سی اونون خانیمی وبیرنئچه نفر« وارلیق» درگی سینین یازیچیلار شوراسیندان اولانلار، اسلام جمهوریتینین مقاملارینا مراجعت ائدیب واستادین وصیتینه عمل ائتمگی بیلدیردیلر آمما اسلام جمهوریتی دکتر جواد هیئتین میتینین تبریزه گلمه سی ایله شیدتله مخالفت گوستردی و نهایتده اوچ گون سونرادکتر جواد هیئت باکی دا فخری قبریستانلیقیندا میرجعفر پیشه وری نین کنارینداتوپراغا قویولدو. اسلام جمهوریتینین بوایشی اونون استادین اولوسوندن ده قورخولو اولدوغون نشان وئردی.استادین تربتی تبریزده اولسایدی یقینا آذربایجانی سئونلرین زیارتگاهی اولاجاقیدیر واسلام جمهوریتی البته اوندان شوبهه لنیر.

دوکتورجواد هیئت معتقد بیرمسلمان یازیچی دیر ، اوهئچ واخت اسلام جمهوریتی ایله آشکار مخالفت گوسترمه ییب حتا علی خامنه ای ایرانین رئیس جمهورو اولان زامان اونونلا گوروشموشدو و آوزونون کیتابین اونا اتحاف ائیله میشدی آمما اسلام جمهورو سونون باشچیلاری اونون تورک دیلینه خیدمت ائتمگیندن آجیقلیدیلار. جسارت ائتمیردیلر اونو توتوب زندانا سالسینلار چونکو میلی و بین المللی اعتراضلاردان قورخوردولار آمما  موختلیف تضییقات یا رادیردیلار و کئچن ایللرده ایجازه وئرمیردیلر استادین اثرلری چاپ اولونسون نهایتده اونون وصیتین یرینه گتیرمگه مخالفت گوستردیلر . اسلام جمهوروسونون رهبرلرینین بوخطاسی آذربایجانلیلارین یادیندان چیخمایاجاق.

ماشااله رزمی

 ۱۱ اوت ۲۰۱۵ – پاریس

 * من آن بحرم که برظرف آمدستم

من آن نقطه که بر حرف آمدستم

زهر الفی ، الف قدی بر آید

الف قدم که در الف آمدستم

       (باباطاهرهمدانی)