سیاسی و ایستراتئژیک بویوتلاری ایله گونئی آزربایجان- داوود توران
گونوموزده بؤلگه سل دئییشیملر باش وئریرکه‌ن گونئی آزربایجان مسئله‌سینین اؤنمی اؤز وارلیغینی داها چوخ حیسس ائت‌دیرمه‌یه باشلاماق‌دیر. گونئی آزربایجان این جوغرافی اولاراق بؤلگه‌نین ان سانجی‌لی یئرین‌ده آلماسی بو اؤنمی داها دا آرتیرماق‌دادیر. ایران، جوغرافی و سیاسی یاپی آچی‌سین‌دان بؤلگه دئییشیمینین سون نوقطه‌سی اولاراق دوشونولدویون‌ده، گونئی آزربایجان فاکتؤرونون بیزیم اوچون نه لر ایفاده ائتدیینی آچیق شکیل‌ده گؤرمک مومکون‌دور.
گله‌جک بؤلگسل و بین الخالق معادیله‌لرین یئر دئییشمه‌سین‌ده و گوجلرین چکیشمه مرکزی اولاراق اؤن گؤروله‌ن ایران جوغرافیاسی ایچری‌سین‌ده، گونئی آزربایجان مسئله‌سینین بوگون اعتباری ایله سیاسی و ایستراتئژیک اولاراق اؤنمی و بویوتلاری مباحثه‌یه آچیلمالی‌دیر
گونئی آزربایجانین سیاسی دورومو
گونئی آزربایجان تورکلری سیاسی اولاراق پارلاق کئچمیش‌سه صاحب اولسالار دا، بو پارلاق‌لیق سورجین‌ده بیر بوتونلوک تشکیل ائتمیرلر. اوندوققوزونجو یوزایلین باشلارین‌دان گونوموزه قدر دوام ائد‌ن بو سورجین سونوجو اولاراق گونئی آزربایجان میللی حرکتی اورتایا چیخمیش‌دیر. بو حرکتین تمللرینی گئنل اولاراق کولتورل، اقتصادی، سوسیال و سیاسی اولاراق دوشونه بیلریک. کولتورل و سیاسی آلانلاردا بل‌لی باشاریلار الده ائتسه ده اجتماعی و اقتصادی آنلام‌دا هله ده اؤز وارلیغینی قورومسال اولاراق اورتایا قویابیلمیش دئییل‌دیر. البته کولتورل و سیاسی آنلام‌دا دا جدی بیر قورومسال‌لیق‌دان سؤز ائدبیلمریک. آما بو آلانلاردا ان آزین‌دان ائلیه بیلیب‌دیر اؤز وارلیغی آز دا اولسا ایچری‌ده و ائشیک‌ده حیسس ائتدیربیلسین.
سیاسی اولاراق گونئی آزربایجانین موقئعیینی دوشوندویوموزده قارشیمیزا قارماشیق بیر تابلو چیخماق‌دیر. بو قارماشیق‌لیغی آنلایابیلمک اوچون توپلومسال و سیاسی تشکیلاتلانما چرچوه‌سین‌ده مسئله‌یه باخامالییق. توپلومسال اولاراق گونئی آزربایجان سیاسی دورومو، ایرانین توپلومسال یاپی‌سینا و ائتکیلشیم سورجی ایله باغلی‌دیر. آزربایجان تورکلری ایچری‌سین‌ده جدی بیر سیاسی راحت‌سی‌لیق اولسا دا (بو راحت‌سیزلیق، اقتصادی سیخینتیلاردان تأثیر آلیب سیاسی حاکیمیته اعتراض اولاراق اؤزونو گؤرستمه‌سی و اینسانلارین آزاد بیر شکیل‌ده سیاسی فعالیتلرینین قاباغینین آلاینماسی شکلین‌ده ده دوشونوله بیلر)، هله ده بیر بوتون اولاراق اؤزونو گؤرسده بیلمیر. اونا گؤره گونئی آزربایجانین سیاسی دورومو هله اؤزونو تعریف ائتمیش دئییل‌دیر. گونئی آزربایجان سیاسی دوشونجه‌نین توپلوم ایچری‌سین‌ده هان‌سی بویوت‌دا اولدوغو هله ده ایستاتیستیک اولاراق بلیرلنمه میش‌دیر. گرچی ایران مرکزلی حرکتلره باخدیغیمیزدا و گونئی آزربایجان تورکلرینین بو حرکتلردن اوزاق دوردوغونو دوشوندویوموزده، آیریجا تراختور فوتبال تاخیمینین اویونلارینینداکی سیاسی فضانی گؤز اؤنونه آلدیغیمیزدا و سئیرک ده اولسا گونئی آزربایجان مرکزلی ائیله‌ملری ده ایشین ایچینه قاتارساق؛ گونئی آزربایجان میللی حرکتینین، گونئی آزربایجان دا بیر سیاسی گوج اولدوغو قناعتینه وارابیلریک. آما یوخاری‌دا دا بلیرتدییمیز کیمی بو ائییلیم اؤزونو سیاسی بیلیم دیرلری چرچوه‌سین‌ده گؤرستمه‌ییب‌دیر. بو دا ایرانین رژیمینین باسقیلارین‌دان قایناقلانماق‌دادیر.
سیاسی تشکیلاتلار آچی‌سین‌دان مسئله‌یه باخارساق، گونئی آزربایجان دا سیاسی تشکیلاتلار تمثیل سورونو ایله قارشی قارشییادیرلار. دئموکراتیک بیر فضانین اولماماسی و تشکیلاتلارین توپلوم ایله ایرتیباط قوپوق‌لوغو بو تمثیل سورونونو اورتایا قویماق‌دادیر. اونا گؤره ده تشکیلاتلار آراسین‌دا آنلام‌سیز بیر گوج گؤستری‌سی واردیر. هر تشکیلات اؤزونو گونئی ده داها چوخ گوجه صاحب اولدوغونو ادعا ائدیر. آما بونو وئریلرله دئییل تکجه سؤزله ساوونورلار. هله ده گونئی آزربایجان سیاسی تشکیلاتلارینین قورومسال اولاراق بیر چوخ جدی پرابلئملری واردیر. بوتون بونلار دا تشکیلارلارین گوجله‌نمه‌سینین قارشی‌سینی آلیر. آزربایجان میللی حرکتی چرچوه‌سین‌ده فعالیت گؤستره‌ن سیاسی تشکیلاتلار اؤز آرالارین‌دا تمثیل سورونونو اورتادان قال‌دیرمالاری گرکیر. چونکو بو سورون اورتادان قالخمادیغی سوره‌جه دونیا گوجلرینی ده اؤز طرفلرینه چکمک‌ده چتین‌لیک چکجکلر.
گونئی آزربایجانین ایستراتئژیک دورومو
هر شئی‌دن قاباق بونو دئمه لییک کی گونئی آزربایجان بوگون اعتباری ایله ایران ایچری‌سین‌ده بیر مسئله نی تشکیل ائتمک‌ده‌دیر. یعنی گونئی آزربایجان مسئله‌سی ایرانین سیاسی و اجتماعی گون‌ده‌ملرین‌دن بیری‌سی‌دیر. بؤلگسل دئییشیک‌لیکلری دوشوندویوموزده بو مسئله گله‌جک‌ده اؤز وارلیغینی داها دا آرتیراراق، بؤلگه دنگه‌لرینین یئرین‌ده اوتورماسین‌دا اؤن‌م‌لی رول اوینایاجاق‌دیر.
گونئی آزربایجانین ایستراتژیک دورمونو اینجلدییمیز زامان ایلک باش‌دا قارشیمیزا چیخان قومشو و قارداش اؤلکه‌لر اولاراق تورکییه و آزربایجان واردیر. تورکیه فاکتؤرو گونئی آزربایجان اوچون هر زامان اؤن‌م‌لی اولموش‌دور. ۹۰’لاردان اؤنجه تک تورک جومهوریتی اولماسی و بؤلگه‌ده‌کی آغیرلیغی بو اؤنمی اورتایا قویور. گونئی آزربایجان ’این دورومو تورکییه آچی‌سین‌دان فرق‌لی یوروملارلا قارشی قارشییادیر. ایران پارچالانیرسا تورکییه ده پارچالانیر یالانینی بیر طرفه بوراخیرساق، گونئی آزربایجان و تورکییه ایلیشکیلری سوموت و آنالیتیک شکیل‌ده اله آلینمیر. «گونئی آزربایجان ’این باغیم‌سیزلیغی تورکییه’یه نه گتیریر، نه گؤتورور؟» سوروسونو جوابلامامیز لازیم‌دیر. بیرینجی‌سی، گونئی آزربایجان موستقیل اولدوغو زامان تورکییه، ۳۰ میلیون‌دان چوخ جمعیته مالیک اولان بیر تورک جومهوریتی ایله قومشو اولاجاق‌دیر. بو فاکتؤر تورکییه’یه سیاسی و ائکونومیک آچی‌دان اولاناقلار ساغلایا بیلر. سیاسی آچی‌دان تورکییه’یه قاردش و دستک‌چی بیر اولکه اولاراق گونئی آزربایجان، تورکییه’نین بؤلگه‌ده و دونیادا ائتکینلیینی و گوجونو آرتیراجاق‌دیر.
تورکییه توپلومو بوگون گونئی آزربایجان مسئله‌سین‌دن خبرسیزدیر. تورک اینسانینین گونئی آزربایجان موضوسون‌دا جدی خبری و دویارلی‌لیغی یوخ‌دور. صاباح بؤلگه‌ده‌کی دنگه‌لرین دئییشیمینه تورک خالقی حاضر اولمالی‌دیر. گونئی آزربایجان میللی حرکتی’نین تورکییه’دن بونو گؤزلور کی، اونو دستکله‌مه‌سه ده، اولایا گرچک‌چی باخیش آچیسییلا باخسین. البته سوریه اولایین‌دان سونرا تورکییه‌نین یئنی خاریجی سیاستین‌ده گونئی آزربایجانین قونومو دئییشه بیلر. تورکییه اگر ایستیرسه گله‌جک‌ده بو بؤلگه‌ده سؤز صاحبی اولسون، گرک بوگون‌دن باشلایاراق گونئی آزربایجان حقیقتینه بیگانه قالماسین.
آزربایجان جومهوریتی ۹۰’لاردان سونرا میللیت‌چی بیر سیاسی دوروش ایله باغیم‌سیزلیغینی الده ائتمیش‌دیر. ۱۹۴۵ میللی حوکومت دؤنه‌مین‌دن سونرا رحمت‌لی ابوفضل ائلچی بی ایلک رسمی پولیتیکاجی اولاراق گونئی آزربایجان مسئله‌سینی سیاسی آرئنادا اورتایا قویموش‌دور. ۹۰’لاردان سونرا گونئی آزربایجان میللی حرکتی یئنی بیر بویوت قازانمیش‌دیر. آزربایجان جومهوریتی’نین باغیم‌سیزلیغی و اؤزل‌لیکله قاراباغ اولایلاری گونئی اوچون دؤنوم نوقطه‌سی اولموش‌دور.
گونئی آزربایجان اؤز حاقلارینی الده ائتمه سورجین‌ده بیر هدفی، بیر ده ایده آلینی گرچکلش‌دیرمک ایستییر. هدفی: گونئی آزربایجان ’این قورتولوشو؛ ایده آلی ایسه بوتؤو آزربایجان تورک جومهوریتی قورماق‌دیر. بو گونئی آزربایجانین مسئله‌یه باخیش آچی‌سی‌دیر. آزربایجان جومهوریتی ده یقینن بیلیر کی، ایران ایسلام جومهوریتی اونون گوج‌لو اولماسینی ایسته میر. آرتیق آزربایجان جومهوریتی ده ۱۳ ایل بون‌دان قاباقکی یئنی ایستیقلالیتینی قازانمیش بیر اؤلکه دئییل. اگر آزربایجان جومهوریتی ده ایستیر کی بؤلگسل بیر گوج حالینا گل‌سین و ایشغال اولونموش تو‌رپاقلارینی یئنی‌ند‌ن الده ائتسین، بو دؤنه‌مدن سونرا گونئی مسئله‌سینه باخیش آچی‌سینی دئییش‌دیرمه‌لی‌دیر.
گونئی آزربایجان ژئو-جوغرافیک اولاراق اورتادوغو و قافقازیا آراسین‌دا یئر آلماسی البته کی دونیا گوجلرینین دقتینی ده اؤزونه ساری چکه بیلر. بو اؤن‌مه گونئی آزربایجان تورکلرینین بؤلگه‌ده آغیرلیقلارینی دا آرتیرارساق او زامان یاخین گله‌جک‌ده گونئی آزربایجان، بؤلگسل و بین االخالق گوجلرین دقت مرکزی اولاجاق‌دیر. بونا گؤره ده ایندی‌دن گونئی آزربایجان سیاسی فعاللاری و تشکیلاتلاری، بو ایستراتژیک اؤنمی دقته آلاراق، گونئی آزربایجانین سیاسی و ایستراتژیک چیخارلاری اوزرین‌ده بیرلشمه‌لری گرکیر.
