گونئی آزربایجان چاغداش تاریخی نین اؤنملی آدی و گونئی آزربایجان سییاسی تاریخینی اؤزرک بیر جمهورییَته صاحیبلندیرن میرجعفر پیشه وری نین ۶۶ ایل اؤلوموندن کئچمه سینه رغماً هله بو اؤلوم شوبهه لر آلتیندادیر. بو شوبهه لری داهادا گوجلندیرن مسئله لر بو اؤلومه عائید بیرچوخ بلگه لرین اورتادا اولماماسی و رحمتلیک پیشه وری نین یاخینلاری و موجادیله یولداشلاری نین بو اؤلوم حاققیندا سؤیله دیکلری ایلگینج سؤزلردیر.
تاریخ بیلیمی نین أن اؤنملی گؤره وی هئچ بیر ایدئولوژیک تعصبه قاپیلمادان وار اولان تاریخی قایناقلاری آراشدیریب تاریخی گرچک لری اورتایا قویماقدیر. تأسفله ایران چاغداش تاریخ یازیمی سون ۱۰۰ ایلده سوره کلی ایدئولوژیک چرچئوه لرده تاریخ یازیمینا یاناشیب دیر. یعنی ایدئولوژیک آیدین دوشونورلر تاریخ بیلمینین توپلوموداکی سحرآمیز گوجونو بیله رک تاریخی اولایلاری اؤز ایدئولوژی لری دوغرولتوسوندا یازماغا قالخاراق بیلیمه سایقی دان اوزاق داورانیشلارلا یانلیز اؤز ایدئولوژی لری نین یایقینلاشماسینی دوشونوبلر. ایستر سول ایدئولوژی سینه باغلی اولان تاریخچیلر اولسون ایسترسه ده فارس میللیتچیسی تاریخچیلری تاریخ بیلیمینه آجیمادان بیرچوخ گرچَیین اونوتولماسیندا قاتقیلاری اولوبدور. میرجعفر پیشه وری نین اؤلومو و آرخاسیندا اولان نَدنلرده بو دوغرولتودا دَیرلندیریله بیلر یادا أن آز چاغداش تاریخ بیلمی نین أن اؤنملی یؤنتَمی یعنی نَدن-نئجه جی تاریخ یازیمی بو مسئله ده اؤز یئرینی آلاماغا چالیشلار.
میرجعفر پیشه وری نین اؤلومونو سون زامانلاردا باکی’دا یاییملانان “سیدجعفر پیشه وری” آدلی کیتابدادا یئر آلدیغینی گؤروروک. بو کیتابین یازاری سایین “اَکرم رحیملی” بیر سیرا تاریخی فاکتا دایاناراق میرجعفر پیشه وری نین اؤلومونو شوبهه لی بیر اؤلوم بیلیب و حتی اؤلدورولمه احتیمالینی ده یوکسک گؤسترمه یه چالیشیب دیر. میرجعفر پیشه وری نین اؤلدورولمه ایحتیمالینی چوخالدان بعضی مسئله لر بونلاردان عیبارتدیر:

اؤلدورولمه سینه نَدن اولا بیلَن مسئله
بیر سیرا تاریخچیلر میرجعفر پیشه وری’نین ناهار واختی تبریز’ی ترک ائدیب جلفا و اورادان قوزئی آزربایجان توپراقلارینا گئتمه سینی شوبهه لی بیر اولای بیلیب و حتی میرجعفر’ین توتوقلاناراق قوزئی آزربایجان’ا گؤتورولمه ایددیعاسین ایره لی سورورلر. بو مسئله حاققیندا ایندیکی دورمودا فیکیر بیلدیرمک چَتیندیر. چونکو یئترینجه قایناق و تاریخی بلگه اَلیمیزده یوخدور و ایندی یه قدرده بو مسئله اوزه رینده یئترینجه آراشدیرمالار آپاریلماییب دیر. مثلاً میرجعفر ایله بیرلیکده قوزئی آزربایجان’ا گئدن “غلام یحیی دانشییان” خاطیره لرینده بو گئدیشی آنلاتماقدا “گئتمک” فعلی یئرینه “آپاردیلار” فعلیندن ایستیفاده ائدیب دیر. غلام یحیی بو حاقدا یازیر کی:
“سرحددی کئچن گونو بیزی ناخچیوان’ا آپاردیلار. … بئله حاضیرلیق سیز، پلانسیز گئری چکیلمه ایشیمیز بَرک تنقید ائدیلدی. هرحالدا تنقیدی چیخیشلار نه قدر آغیر اولسادا انجام شده فاکتین موقابیلینده واقع اولموشدوق”.
آما دئدیگیمیز کیمی بو مسئله یه دائر یئترینجه بلگه اولمادیغی اوچون قطعی نظر سؤیله مک چَتین ایشدیر. آما اصیل مسئله بوتون قتل لرده کی کیمی قتلین نَده نی و انگیزه سی دیر. پیشه وری’نین اؤز قلمی ایله یایینلانان بیر چوخ اثرلر او جمله دن، “ریضا شاه زیندانینداکی خاطیره لری” میرجعفر’ین آچیقجا کمونیزمه اولان اینانجینین آرادان گئتمه سی و آچیق شکیلده ایران’دا کمونیستی فعالیت لرده بولونان شخص لره ائتدیکلری تنقیدلری گؤروروک. مثلاً زینداندا اولارکن ائرمنی “اوهانیسییان”لا ائله بیر دارتیشمالار اوز وئریر کی “اوهانئسییان” توده حیزبی تشکیل تاپاندان سونرا “شوروی کمونیست پارتی”سینه بیر گزارش ده پیشه وری’نین کمونیزمه و “شوروی” چیخارلارینا قارشی چیخماسینی بیلدیریر. بو مسئله او قدر بؤیوک بیر ویجهه قازانیز کی میرجعفر پیشه وری “سلام الله جاوید”ین “قوام”لا آنلاشمالارینا قارشی و دیگر طرفدن بیر سیرا “آزربایجانلی”نین یئرسیزجه “کئرملین”ه اینانمالارینا اعتراض اولاراق “یکشنبه ۲۶ خورداد ۱۳۲۵-جی ایلده” نخست وزیرلیکدن ایستیعفا ائدیر و بوگوندن سونرا گونئی آزربایجان اؤزَرک جمهورییتی ییخیلانا قدر یانلیز “آزربایجان دئموکرات فیرقه سی” رهبری اولاراق “تبریز”ده قالیر.
“ایستالین” پیشه وری’نین “کمونیست پارتیسینه” اینانجینی ایتیردیگینی گؤرَرَک و “قوام”ین وعده لری مقابیلینده چوخدان پیشه وری’نی بیر باش بلاسی کیمی گؤروردو. میرجعفر ایستعفا ائتدیکدن سونرا “آزربایجان” قزئته سینده بو مسئله لری آچیقجا سؤیله ییر. قئید ائتمک گرَکیر کی پیشه وری’نین “آزربایجان” قزئته سینده یازدیغی یازیلار اؤز-اؤزونه بیر آراشدیرما قونوسو اولا بیلر و بیر چوخ تاریخی حقیقت بو مقاله لرین سطیرلرینده گیزلیدیر. “گونئی آزربایجان” اوچون پیشه وری’نین “تئهران” و “مسکو”یا باش اَیمه مه سی بیرچوخ سییاستچینی راحاتسیز ائتدی آما یئنه پیشه وری’نی تحمل ائتمک مجبورییتینده قالدیلار. بوآرادا بیر سیرا تاریخچیلر “ایستالین”ین باتی دونیاسی اؤزه للیکله “آمئریکا” جمهورباشقانی نین اولتیماتوموندان سؤز ائدیرلر. بو اولتیماتومون کتبی بلگه سی الده یوخدور و شیفاهی اولاراق یانلیز تئلفوندا “ایستالین”ه سؤیله دیگی قناعتینده دیرلر. بو قونویا فیکیر بیلدیرمه یَرک یانلیز بیر سورو اورتایا گلیر. اگر “ایستالین” آمئریکا’دان بو قدر قورخوردو کی بیر تئلفون دانیشماسی تهدیدی ایله اؤز سییاستیندن واز گئچسین، نَدن دوغو اروپا و اوکراین کیمی اؤلکه لری فتح ائتمکده بو قورخو اؤزونو گؤسترمیر؟
“پیشه وری”نین داورانیشلاریندان راحاتسیز اولان کمونیست لر آرتیق پیشه وری مسئله سینین بیتمه سینی ایسته دیلر. بودا پیشه وری’نین قوزئی آزربایجان’ا گئتدیکدن سونرا راحات اوتورماماغیندان ایره لی گلدی. “پیشه وری” قوزئی آزربایجان’ا کؤچ ائدندن سونرا و گونئی آزربایجان اؤزَرک جمهورییتی نین ییخیلیشی آردیندان گونئی آزربایجان فدائیلری قوزئی آزربایجان’ا بؤیوک بیر کؤچ مجبورییتینده قالدیلار. بو فدائی لر “ناخچیوان”‘ین نئچه شهرینده یئرلَشدیلر. بونلارین گیریشی ایله میرجعفر سورعتله بو فدائی دسته لرینه دوزَن وئریب و سیلاحلارین بوراخیلماماسینی امر ائتدی. هرگون بو سیلاحلی فدائی لره باش چکن میرجعفر نیظامی ائیتیملرینه تانیقلیق ائدیردی و دیگر طرفدن تئزلیکله وطنه قاییتما مژده سینی دائماً خاطیرلادیردی. بوآرادا دیپلماتیک گؤروشمه لرینی سوردورن “پیشه وری” سیلاح تامین ائتمک نیتنده ایدی کی بیرگون بو گؤروشمه لره گئدرکَن قضادا اؤلدویو سؤیلنیلدی.

اوتومومبیل قضاسیندا و خسته خانایا گؤتورلمَسینده مئیدانا گلن شوبهه لی داورانیش لار
اوتومبیل قضاسینین نئجه گرچکلشمه سی و اولایدان سونرا قاباغا گلن بعضی آخسارلیقلار بو اؤلومون شبهه لی اولما احتیمالینی چوخالدیر. تقریباً بوتون قایناقلاردا حادیثه نین قیساجا شرحی بئله گئدیرکی:
۲۰ خورداد ۱۳۲۶-جی ایل سحر ساعات آلتی دا میرجعفر پیشه وری، نورو قولی یئف و غلام یحیی’نین اَیلَشدیگی و ائرمنی سوروجو قارنیک مَلئکییانین ایداره ائتدیگی “فورد” مارکالی ماشیندا گنجه’دن یئولاغا دوغرو یولا دوشور. همیشه آرخا صندلیده اوتوران پیشه وری’نی بو دفعه ایصرارلا قاباق صندلیده اوتورتورلار. یئولاخا ۱۴ کیلومتر قالمیش فورد ماشینی یولون ساغینداکی بئتون دوورا چارپیر و پیشه وری یارالاناراق خسته خانایا گؤتوروله نیب، خسته خانادا وفات ائدیر.
بو شرح، حادیثه نین کلیاتی دیر، بو قضایا شاهید اولان، اولای یئرینده بولونان یادا اؤزلرینی خسته خانایا یئترین اینسان لارین خاطیره لرینده کی مشاهده لری اوخودوغوموز زامان ایلگینج بیلگی لره راستلاییریق.
آما بو مشاهده لرین اؤزَتینی شرح ائتمه دن اؤنجه، بیر سیرا تاریخی بلگه لرین وارلیغیندان سؤز ائده بیله ریک، بو تاریخی بلگه لرین وارلیغینی بئله سیرالاماق اولار:
– “لطیف سالایئف”، ۱۹۵۶-جی ایل سییاسی محکمه ده یارقیلانان زامان، پیشه وری’نین اؤلدورلمه اَمرینی میرجعفر باقروف’ون وئردیگینه اعتراف ائدیر.
– “پیشه وری’نین اؤلمه سی روس’لار اوچون یاشاماسیندان صرفلی ایدی”، سیرا بلگه لر و کیتابلار، خ. محمدی
– پیشه وری’نین عمی اوغلوسو و باجی سینین اَری، “موراغا آذری”نین رسمی توپلانتیدا “غلام یحیی دانئشییان”ا اوز چئویریب “غلام، پیشه وری’نی سن اؤلدوردون کی اونون یئرینه کئچَسن.” دئمه سی.
حادیثه ده گؤرونن قوشقولو اولایلاری بئله توپارلایاراق، شرح ائتمک اولار:
میرجعفر پیشه وری اوتومبیل قضاسینا صبح چاغی ساعات ۶-دا یئولاخ’لینین ۱۴ کیلومئتریسینده اوغراسادا ۳ ساعات سونرا خسته خانا یئتیشدیریلیب و خسته خانایا یئتیشدیریلدیغی زامان هوشیار حالدا ایدی، قانی آزالماسینا باخمایاراق راحاتجا دانیشا بیلیب و چئوره یی آنلایا بیلیردی. بو اثنادا یئولاخ، گنجه’یه یاخین اولماسی اوچون سورعتله اورادان دکترلار خسته خانایا موراجیعت ائدیرلر آما بو بهانه ایله کی باکی’دان دکترلار گله جکلر موداخیله یه ایذین وئریلمیر. باکی’دان دکترلار ۶ ساعات پیشه وری خسته خانایا آپاردیلدیقدان سونرا پیشه وری’نین باشی اوسته حاضیر اولوب و آز زامان جراحی باشلایاندان سونرا پیشه وری’نین وفات خبرینی وئریرلر. بوتون بو سؤزلری پیشه وری’نین دکتر قارداشی میرخلیل کی او لحظه لرده عملیات اوتاغی نین قاپیسیندا دایانمیشدی دئییر.
ایللر بویو پیشه وری ایله ریضا شاه زیندانیندا قالان و مسلک اولاراق حکیم اولان دکتر جهانشاهلو، فارسجا یازدیغی “ما و بیگانگان” کیتابیندا، کی خاطیره توپلوسو کیمی قلمه آلینیب و ۲۰۰۳ ایلینده آلمان’ین بِرلین شهرینده یایینلانیب بئله یازیر:
“ژنرال آتاکیشی یئو باغا چاتان کیمی، او، باشقالارینا فیکیر وئرمَدن منی بیرباشا جناب پیشه وری نین عائله سی نی اولان بینایا آپاردی، تابوتون قویولدوغو کیچیک بیر اوتاغا داخیل اولدوق، او، دئدی کی جنازه نی گؤرمک اوچون هامینین بورایا گلمه سینی مصلحت گؤرمورمف پیشه وری نین خانیمی پریشان حالدا سَس سیز دایانیب آغلاییردی. من جنازه یه باخان کیمی زَهَرلَمه علامت لرینی مشاهده ائتدیم. چونکو بوتون بدن شیشمیشدی و یانلیز ایکی کیچیک یارا بیری اوزونون ساغ حیصه سینده، دیگری ایسه بوینوندا مشاهده اولونوردو. من تعجبلندیم دئدیم: یولداش ژنرال، بو ایکی کیچیک یارا کی آدامی اؤلدورمز؟ او، پولیس باخیشلارینا بَنزَر درین، معنالی و نصیحت آمیز باخیشلارینی منه زیللَدی و دئدی: یولداش حکیم! سیز اونونلا ریضاشاه زیندانیندا اولوبسونوز. بیلیرسینیزکی، او، ایللرله اورادا چوخ چتینلیکلرله یاشاییب. بو حادیثه ده اونون خسته اوره یی تاسف کی تاب گتیرمه ییب، کئچینیب. اونون حایاتا قایتاریلماسی اوچون اللریندن اسیرگه مه ییبلر.”
بیر چوخ تاریخی اولای کیمی بو حادیثه و بو ایددیعا حاققیندا کسین بیر سؤز سؤیله مک اولماز. آما بو قدر اؤنملی بیلگی لری گؤز آردی ائتمکده یانلیش ایشدیر و بیلیمه صادق قالماق چرچئوه سینده سیغماز. بونون اوچون بورایا قدر یایینالانان بَلگه لره ایکتیفا ائدیلمه ییب داها گئچرلی قایناقلاردان بو اددیعا آراشدیرلمالیدیر. ندَنکی میر جعفر پیشه وری’نین حایاتی و گونئی آزربایجان میللیتچیلیک تاریخینده اولان ائتگی سی بَدلسیز بیر یئره صاحیب دیر و بو اؤندَرین یاشامی و میراث بوراخدیغی سییاسی سنت نه قدر گرچکلیگه یاخین بیر باخیشلا آراشدیریلیرسا بیر او قدر بو اولوسون ایدئولوژِک باخیشلاردان اوزاق تاریخ یازیمیندا قاتقیسی اولار.

قایناق لار:

میرجعفر پیشه وری، اَکرم رحمیلی، ۲۰۰۹، باکی، ص۱۵۷

سیرلی قتل گونو”،ت. قولییئوا، ائل درگی سی، باکی، ۱۹۹۹، نؤمره۲، ص۷۷-۸۷

میرجعفر پیشه وری، اَکرم رحمیلی، ۲۰۰۹، باکی، ص ۱۹۵